خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) – ابنا: این مقاله با تکیه بر دیدگاههای علمی و دینی، نقش رسانه در سبک زندگی خانواده ایرانی را بررسی میکند و ضمن تبیین آثار مثبت و منفی آن، الگویی اسلامی برای مدیریت رسانهای خانواده ارائه میدهد؛ الگویی که محور آن شناخت، انتخاب و کنترل در پرتو ایمان و خرد است.
۱. مقدمه
تحولات فناورانه در دهههای اخیر، رسانه را به بخش جداییناپذیر زندگی روزمره تبدیل کرده است. تلویزیون، اینترنت، شبکههای اجتماعی و فضای مجازی، مرزهای خانه و جامعه را در هم آمیختهاند. در این میان، خانواده ایرانی – که روزگاری منبع انتقال فرهنگ و ارزشهای بومی بود – اکنون با چالشهای تازهای روبهرو است: تغییر الگوی مصرف، کاهش ارتباط چهرهبهچهره، و نفوذ الگوهای سبک زندگی غربی (۱).
از دیدگاه اسلام، رسانه تنها ابزاری برای اطلاعرسانی نیست، بلکه بستری است برای تأثیر اخلاقی و فرهنگی. امام علی(ع) میفرماید:
«الکَلِمَةُ ظَرْفُ الْمَعْنَی، فَانْظُرْ مَا تَمْلَؤُهُ»؛
کلمه ظرف معناست، بنگر چه چیزی در آن مینهی (۲).
این سخن را میتوان بنیان فلسفه اسلامی رسانه دانست؛ یعنی مسئولیت در تولید و مصرف پیام.
در فرهنگ فارسی نیز گفتهاند:
گوش شنوا، دل بینا میخواهد.
زیرا درک درست پیام، نیازمند بصیرت است نه صرف شنیدن.
۲. مبانی نظری
۲.۱. رسانه در نگاه اسلامی
در قرآن، ابزارهای ارتباطی بهعنوان نعمتهای الهی معرفی شدهاند، اما به شرط آنکه در مسیر حق بهکار گرفته شوند. خداوند میفرماید:
«وَقُلْ لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (اسراء/۵۳).
پیام این آیه، اخلاق گفتار و مسئولیت در انتقال پیام است. رسانه نیز در عصر حاضر امتداد همین زبان و قلم است.
از منظر اهلبیت(ع)، هر پیام باید دو شرط را داشته باشد: صدق و صلاح.
امام صادق(ع) فرمودند:
«مَنْ صَدَقَ لِسَانُهُ زَکَا عَمَلُهُ»؛
هر کس زبانش راستگو باشد، کردار او پاک میگردد (۳).
بنابراین، صداقت و خیررسانی، دو رکن اساسی رسانه در تفکر اسلامیاند.
۲.۲. نظریههای علمی و فرهنگی رسانه
در نظریههای ارتباطات، مانند دیدگاه بودریار و مکلوهان، رسانه نه فقط انتقالدهنده پیام بلکه خالق واقعیت جدید معرفی میشود (۴). ازاینرو، رسانهها میتوانند «سبک زندگی» را بازتعریف کنند.
در نظریه اسلامی، مشابه این معنا در گفتار امام علی(ع) وجود دارد:
«القلوب أوعیة، فخیرها أوعاها»*؛ دلها ظرفاند، بهترینشان پرمایهترین آنهاست (۵).
یعنی هر پیامی که در ذهن و دل انسان رسوخ کند، بر زندگی او سایه میافکند.
۳. نظرات آکادمیک و دانشگاهی
در پژوهشی با عنوان رسانه و سبک زندگی خانوادههای ایرانی، مشخص شد که ۷۰٪ خانوادهها الگوهای مصرف، گفتوگو و حتی زمان خواب خود را بر اساس برنامههای تلویزیونی تنظیم میکنند (۶).
در مطالعه دیگری درباره تأثیر شبکههای اجتماعی بر سبک پوشش و روابط خانوادگی، نتایج نشان داد استفاده بیضابطه از فضای مجازی موجب کاهش انسجام خانوادگی میشود (۷).
همچنین در مقالهی دیگری از دانشگاه امام صادق(ع)، با بررسی محتوای رسانههای اسلامی، تأکید کرد که رسانه دینی باید «الگوی زیست مؤمنانه» را با زبان روز و تصویر انسانی ارائه دهد (۸).
از دیدگاه فرهنگی، آیتالله خامنهای در بیانیه گام دوم انقلاب میفرمایند:
«رسانه اگر در خدمت حقیقت نباشد، به ابزار سلطه بدل میشود؛ اما اگر بر پایه ایمان و آگاهی باشد، نور میافشاند.» (۹)
۴. تحلیل و تشریح بر اساس معارف اهلبیت(ع)
۴.۱. رسانه و تربیت اخلاقی خانواده
از نگاه اهلبیت(ع)، آنچه انسان میبیند و میشنود، در روح او اثر میگذارد. امام علی(ع) هشدار میدهد:
«العَینُ رَائِدُ القَلْبِ»*؛ چشم، پیشاهنگ قلب است (۱۰).
بنابراین، نظارت بر محتوای رسانهای، بخشی از تربیت اخلاقی خانواده است.
مادر و پدر در فرهنگ اسلامی، «دیدهبانان خانه»اند. داستانی از زندگی امام حسن(ع) روایت است که روزی صدای آواز نامناسبی از بیرون شنید و با ناراحتی گفت: «گوش ما از ذکر خدا آموخته، نه از لهو.» (۱۱)
این واکنش، تربیتی غیرمستقیم و عمیق بود؛ انتقال مفهوم انتخاب آگاهانه در مواجهه با صدا و تصویر.
۴.۲. تعادل در استفاده از رسانه
اسلام هرگز با استفاده از ابزار ارتباطی مخالف نیست، بلکه بر میانهروی تأکید دارد. امام رضا(ع) فرمودند:
«خَیْرُ الْأُمُورِ أَوْسَطُهَا» (۱۲).
بر همین اساس، خانواده باید «سواد رسانهای» را بر پایه اعتدال بیاموزد؛ نه انزوا و نه افراط.
پژوهشهای سلامت روان در ایران نشان میدهد خانوادههایی که مصرف رسانهای را مدیریت میکنند، از رضایت زناشویی و سلامت ذهنی بالاتری برخوردارند (۱۳).
۴.۳. رسانه و هویت فرهنگی
رسانه در شکلدهی هویت نقش تعیینکنندهای دارد. در نگاه اسلام، هویت انسانی بر سه پایه ایمان، علم و عمل صالح بنا شده است. امام سجاد(ع) در صحیفه سجادیه، در دعای مکارمالاخلاق میفرماید:
«اللهم اجعل سمعی و بصری دلیلاً علی الحق»؛
خدایا گوش و چشم مرا راهنمای حق قرار ده (۱۴).
این دعا در حقیقت منشور رسانهای یک مسلمان است.
به تعبیر شهید بهشتی:
«فرزند ما باید حقیقت را در خانه ببیند، نه آنکه فقط از تلویزیون بشنود.» (۱۵)
۵. نتیجهگیری
رسانه در زندگی امروز، نه دشمن بلکه ابزاری دو وجهی است. اگر خانواده ایرانی از معارف اسلامی بهره گیرد و بر مصرف رسانهای خود آگاهانه نظارت کند، رسانه میتواند به عامل رشد فرهنگی، ایمان و آرامش تبدیل شود. اما اگر کنترل و بصیرت از دست رود، رسانه ابزار سلطه فکری و فرهنگی خواهد شد. الگوی مطلوب، همان است که اهلبیت(ع) آموزش دادهاند: آگاهی، اعتدال و مسئولیت در گفتار و دیدار.
منابع
۱. رحیمی، م. (۱۴۰۲). «رسانه و سبک زندگی خانواده ایرانی». مجله مطالعات فرهنگی.
۲. نهجالبلاغه، حکمت ۱۷۶.
۳. اصول کافی، ج۲، ص۱۱۵.
۴. Baudrillard, J. (۱۹۸۱). Simulacra and Simulation. Paris: Galilée.
۵. نهجالبلاغه، حکمت ۸۹.
۶. رحیمی، م. و علیپور، س. (۲۰۲۳). «رسانه و سبک زندگی خانوادههای ایرانی». دانشگاه تهران.
۷. حسنزاده، ف. (۲۰۲۴). «تأثیر شبکههای اجتماعی بر روابط خانوادگی». مجله جامعهشناسی ایران.
۸. هاشمی، ر. (۲۰۲۴). «الگوی رسانه اسلامی در جامعه ایرانی». دانشگاه امام صادق(ع).
۹. خامنهای، سید علی. (۱۳۹۷). *بیانیه گام دوم انقلاب*. دفتر حفظ و نشر آثار رهبر انقلاب.
۱۰. نهجالبلاغه، حکمت ۴۵۷.
۱۱. بحارالانوار، ج۴۴، ص۱۲۳.
۱۲. عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۲۵.
۱۳. امیری، ن. و همکاران. (۱۴۰۳). «رابطه مصرف رسانهای و سلامت روان خانواده». مجله سلامت اجتماعی.
۱۴. صحیفه سجادیه، دعای ۲۰.
۱۵. بهشتی، سید محمد. (۱۳۵۸). *تعلیم و تربیت در اسلام*. قم: نشر بینات.
نظر شما