خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع): در گسترهی بیکران حکمت علوی، هر کلامی چون ستارهای درخشان، راهنمای بشریت به سوی کمال و سعادت است. سخنان امیرالمؤمنین امام علی (ع) نه تنها چراغ راهی برای فهم دقیق دین، بلکه منشور کاملی از آداب زندگی، کرامت انسانی و روابط اجتماعی است. در میان این گنجینهی بیبدیل، حدیثی وجود دارد که به ظرافت خاصی، جایگاه «بینیازی از عذرخواهی»را بر «عذرخواهی راستین» برتری میدهد. آن حضرت میفرمایند:
«الِاسْتِغْنَاءُ عَنِ الْعُذْرِ أَعَزُّ مِنَ الصِّدْقِ بِهِ»(1)بینیازی از عذرخواهی، گرامیتر از عذر راستین است.
تبیین حدیث شریف:
این حدیث، بر خلاف آنچه در وهله اول به نظر میرسد، نه به معنای عدم پذیرش مسئولیت یا تکبر، بلکه دعوتی است عمیق به دقت در رفتار، پیشگیری از خطا و رسیدن به مرحلهای از کرامت نفس که انسان را از موقعیت عذرخواهی بینیاز میسازد. این کلام نورانی، یک اصل اخلاقی و تربیتی مهم را یادآور میشود: تلاش برای دوری از خطا و عملکرد صحیح، ارزشی بالاتر از جبران خطا با صداقت دارد.
ابعاد مختلف بی نیازی از عذرخواهی:
۱. درک معنای «بینیازی از عذرخواهی»: فراتر از تصور اولیه
در نگاه اول، ممکن است این حدیث کمی پیچیده به نظر برسد. آیا صداقت در عذرخواهی امر پسندیدهای نیست؟ قطعاً هست. اسلام بر راستگویی و پذیرش اشتباه تأکید فراوان دارد. پس چگونه "بینیازی از عذرخواهی" گرامیتر میشود؟ راز این کلام در فهم عمیق "الِاسْتِغْنَاءُ" (بینیازی) و "أَعَزُّ" (گرامیتر، عزیزتر) نهفته است.
الف) "الِاسْتِغْنَاءُ عَنِ الْعُذْرِ": اوج کرامت و بصیرت
بینیازی از عذرخواهی به این معنا نیست که اگر خطایی مرتکب شدیم، عذرخواهی نکنیم. بلکه به معنای تلاش و مجاهدت برای نرسیدن به نقطهای است که نیازی به عذرخواهی پیدا کنیم. این حالت، نتیجهی موارد زیر است:
دقت و بصیرت در رفتار: انسان با بصیرت و آگاهی عمل میکند تا احتمال خطا را به حداقل برساند.
پرهیزکاری و تقوا: رعایت موازین الهی و اخلاقی در همه حال، خود به خود انسان را از ارتکاب اعمالی که نیاز به عذرخواهی دارند، دور میسازد.
مسئولیتپذیری پیشینی: یعنی نه تنها مسئولیت اعمال خود را میپذیریم، بلکه پیش از وقوع عمل، به عواقب آن فکر میکنیم و از اقدامات نسنجیده پرهیز میکنیم.
این سطح از رفتار، نشاندهنده کمال و کرامت نفس است. فردی که با دقت و تعمق عمل میکند و در نهایت نیازی به عذرخواهی پیدا نمیکند، از جایگاه والاتری برخوردار است.
ب) "أَعَزُّ مِنَ الصِّدْقِ بِهِ": برتری پیشگیری بر درمان
امام (ع) برتری بینیازی از عذر را بر عذرخواهی راستین، "أعزّ" میدانند. "عزیز" به معنای چیزی است که کمیاب، با ارزش و دستنیافتنی است. بله، صداقت در عذرخواهی بسیار ارزشمند است، اما پیشگیری از خطا، با ارزشتر و عزیزتر. این مانند آن است که بگوییم سلامتی، عزیزتر از شفای بیماری است، هرچند شفا نیز ارزشمند است.
این فراز حدیث، ما را به سمت "پیشگیری" در حوزه اخلاق و رفتار سوق میدهد. به جای اینکه دائماً در حال جبران اشتباهات باشیم، باید تلاش کنیم که اصلاً اشتباهی مرتکب نشویم. این نگاه، نشان از تدبیر، دوراندیشی و در نهایت، ارتقاء جایگاه اخلاقی فرد دارد.
۲. همگامی با آموزههای قرآنی: تقوا و نظارت بر نفس
آموزهی بینیازی از عذر، ریشههای عمیقی در دستورات قرآنی مبنی بر تقوا، خودسازی و نظارت بر نفس دارد. قرآن کریم، مؤمنان را به محاسبه اعمالشان پیش از محاسبه الهی فرا میخواند.
الف) تقوا و دوری از گناه:
تقوا، به معنای پرهیزگاری و خودنگهداری از گناهان و خطاهایی است که انسان را در دنیا و آخرت دچار مشکل میکند. کسی که تقوای الهی پیشه میکند، همواره مراقب اعمال و گفتار خود است و سعی میکند قدمی خطا برندارد. این همان بستر لازم برای بینیازی از عذرخواهی است.
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَ لَا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنتُم مُّسْلِمُونَ» (2)
«ای کسانی که ایمان آوردهاید! آن گونه که شایسته تقواست، از خدا بپرهیزید؛ و نمیرید مگر آنکه مسلمان باشید.»
تقوای حقیقی، انسان را به مرتبهای میرساند که اعمالش با موازین الهی تطابق پیدا کند و در نتیجه، از ارتکاب کارهایی که منجر به عذرخواهی میشوند، بینیاز گردد.
ب) محاسبه نفس و استغفار پیشگیرانه:
فرد مؤمن، تنها به عذرخواهی پس از گناه بسنده نمیکند، بلکه دائماً در حال محاسبه نفس و استغفار است، حتی برای خطاهای احتمالی. این مراقبه دائم، او را در مسیر درست نگه میدارد.
ج) مراقبت از حقوق دیگران:
بسیاری از عذرخواهیها به دلیل تضییع حق دیگران یا آزار رساندن به آنهاست. بینیازی از عذرخواهی، مستلزم رعایت دقیق حقوق فردی و اجتماعی است. قرآن کریم به شدت بر رعایت حقوق انسانها تأکید دارد:
«وَ لَا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیَاءَهُمْ وَ لَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ» (3)
«و از ارزش و قیمت اشیا (و حقوق مردم) نکاهید و در زمین فساد نکنید.»
رعایت این اصل، انسان را از رفتارهایی که منجر به حقالناس و نیاز به عذرخواهی میشود، دور میسازد.
الف) عزتخواهی الهی:
اسلام بر عزت مؤمن تأکید دارد و مؤمن را از ذلت و خواری برحذر میدارد. بینیازی از عذر، خود یکی از مصادیق عزت مؤمنانه است.
«مَن کَانَ یُرِیدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِیعًا إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» (4)
«هر کس عزت میخواهد، تمام عزت نزد خداست؛ سخنان پاکیزه به سوی او بالا میرود و عمل صالح آن را بالا میبرد.»
این آیه نشان میدهد که عزت حقیقی، از طریق قرب به خدا و عمل صالح حاصل میشود. بینیازی از عذرخواهی که نتیجه تقوا و عمل صالح است، خود به خود عزت و کرامت میآورد.
ب) احترام متقابل و اعتماد اجتماعی:
فردی که به مرحله بینیازی از عذرخواهی میرسد، نه تنها خود را ارج مینهد، بلکه احترام دیگران را نیز جلب میکند. اعتماد اجتماعی به او افزایش مییابد، زیرا مردم میدانند که او فردی دقیق، مسئولیتپذیر و قابل اعتماد است که به ندرت مرتکب اشتباه میشود. این امر، به سلامت و استحکام روابط اجتماعی کمک شایانی میکند.
۴. جایگاه عذرخواهی راستین و مرزهای آن
با وجود تأکید بر بینیازی از عذر، نباید از جایگاه والای عذرخواهی راستین در صورت ارتکاب خطا غافل شد. امیرالمومنین علی (ع) نفرمودند عذرخواهی راستین بد است، بلکه فرمودند بینیازی از آن "گرامیتر" است.
الف) اهمیت صداقت و فروتنی:
در صورت وقوع اشتباه، صداقت در عذرخواهی نشانهی شجاعت، فروتنی و اعتراف به حق است. این عمل، خود موجب تخفیف گناه و جبران آسیبهای روحی به طرف مقابل میشود.
«إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللَّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِن قَرِیبٍ فَأُولَٰئِکَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ کَانَ اللَّهُ عَلِیمًا حَکِیمًا» (5)
«توبه نزد خدا، تنها برای کسانی است که کار بدی را از روی نادانی انجام میدهند، سپس به زودی توبه میکنند؛ آنها کسانی هستند که خدا توبه آنان را میپذیرد؛ و خداوند دانا و حکیم است.»
این آیه، به اهمیت توبه و بازگشت از گناه اشاره دارد که عذرخواهی از مصادیق آن است. اما این توبه و عذرخواهی، باید "از قریب" یعنی هرچه سریعتر و با صداقت باشد.
ب) تفاوت درجات اخلاقی:
حدیث امیرالمومنین علی (ع)، به تفاوت درجات اخلاقی اشاره دارد. بالاترین درجه، آن است که انسان به چنان کمالی برسد که مرتکب خطایی نشود که نیازمند عذرخواهی باشد. درجه بعدی، پذیرش مسئولیت و عذرخواهی راستین و صادقانه است. هر دو ارزشمندند، اما اولی، عزیزتر و والاتر است.
حدیث شریف امیرالمومنین علی (ع) یک پیام عمیق تربیتی و اخلاقی را به بشریت میرساند. این پیام، دعوت به تعالیجویی و کمالگرایی در رفتار و اخلاق است. این کلام، ما را به سمت پیشگیری از خطا، دقت در عمل، رعایت تقوا و حقوق دیگران سوق میدهد تا به مرحلهای از کرامت نفس دست یابیم که نیازی به عذرخواهی پیدا نکنیم.
این بینیازی از عذرخواهی، نه به معنای تکبر یا نادیده گرفتن اشتباهات، بلکه نتیجهی تعهد و مسئولیتپذیری پیشینی است که در پرتو آموزههای قرآنی و ایمان عمیق، در وجود انسان شکل میگیرد. در حالی که صداقت در عذرخواهی در صورت وقوع خطا، عملی ارزشمند و پسندیده است، اما هدف غایی باید رسیدن به مرحلهای باشد که اساساً نیازی به آن نباشد. این همان کیمیای کرامت نفس و عزت مؤمنانه است که انسان را در چشم خود و دیگران عزیز میگرداند و جامعهای سالم، بانظم و با اعتماد را بنیان مینهد. با عمل به این حکمت علوی، میتوانیم گامی بلند در جهت خودسازی و ساختن دنیایی بهتر برداریم.
پی نوشت:
1.حکمت 329 نهج البلاغه
2.سوره آل عمران/ آیه ۱۰۲
3.سوره هود/ آیه ۸۵
4.سوره فاطر/ آیه ۱۰
5.سوره نساء/آیه ۱۷
بانوف. دلداری(پژوهشگر، مشاور خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)
نظر شما