به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا: حجتالاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا، به بررسی «عملیات روانی و تحلیل رسانه ای پیامهای امام حسین(ع) قبل و بعد از واقعه کربلا» پرداخته است.
محمد حسین امین / نویسنده و پژوهشگر دینی
در تحلیل هر رویداد بزرگ تاریخی، صرف نظر از ابعاد نظامی و سیاسی، باید به جنبههای نرم و تاثیرگذار آن، یعنی بعد رسانهای و روانی نیز توجه ویژهای داشت. واقعه عاشورا به عنوان نقطه عطفی در تاریخ تشیع، سرشار از پیامها، نمادها و تاکتیکهای ارتباطی هوشمندانهای است که از سوی امام حسین(ع) و یارانش به کار گرفته شد. این حرکت، فراتر از یک تقابل مسلحانه، یک "عملیات روانی" گسترده و حساب شده برای بیدارسازی امت اسلامی و افشای چهره پلید حکومت اموی بود. در این نگاه، امام(ع) فرماندهی استثنایی است که با ابزارهای ارتباطی زمان خود، بزرگترین کارزار آگاهیبخش تاریخ را رهبری کرد و پیامش تا به امروز رسایی خود را حفظ کرده است.
استراتژی ارتباطی پیش از حرکت: هدفگذاری افکار عمومی
امام حسین(ع) از همان لحظات نخستین تصمیم بر قیام، اقدام به یک برنامه مدون ارتباطی با اقشار مختلف جامعه نمود. ایشان به خوبی میدانست که پیروزی در میدان نبرد، منوط به جلب پشتیبانی افکار عمومی است. خطبههای روشنگرانه در مکه، به ویژه در منا، یکی از کلیدیترین این اقدامات بود. امام(ع) در جمع انبوه حاجیان، با استناد به آیات قرآن و سنت پیامبر(ص)، مشروعیت حکومت یزید را به چالش کشید و اهداف قیام خود را تبیین کرد.(۱) این خطبه در حقیقت، یک بیانیه مطبوعاتی گسترده و رسمی برای جهانیان بود.
نامهنگاریهای متعدد امام به سران قبایل و شخصیتهای تاثیرگذار در شهرهایی مانند کوفه و بصره، بخش دیگری از این استراتژی بود. در این نامهها، امام(ع) تنها به دعوت برای نصرت بسنده نکرد، بلکه با تحلیل دقیق شرایط سیاسی، زوال اخلاقی حکومت را گوشزد کرد و مردم را به بازگشت به ارزشهای اصیل اسلامی فراخواند.(۲) حتی در طول مسیر از مدینه تا کربلا، در منزلگاههای مختلف، ایشان با افراد مختلف گفتوگو میکرد و علت حرکت خود را برای آنان شرح میداد. این رفتار، نشان از یک ارتباط مستمر و همهجانبه با مخاطبان مختلف داشت.
یکی از درخشانترین تاکتیکهای ارتباطی امام(ع)، انتخاب مسیر حرکت بود. انتخاب مسیر غیرمستقیم از مکه به کوفه، که از مناطق پرجمعیت و قبایل مختلف میگذشت، خود یک اقدام رسانهای بزرگ بود. این کار فرصتی فراهم آورد تا پیام قیام در گستردهترین سطح ممکن منتشر شود و تعداد بیشتری از مردم، از نزدیک با مواضع و اخلاق امام(ع) آشنا شوند. حضور کاروانی مشتمل بر اهلبیت پیامبر(ص) شامل زنان و کودکان، پیام زنده و گویای مظلومیت و حقانیت این حرکت بود.
نمایش نمادین حقانیت در روز عاشورا: تولید محتوای ماندگار
روز عاشورا، اوج این عملیات روانی بود. امام حسین(ع) و یارانش در میدان نبرد، به تولید "محتوایی" پرداختند که برای همیشه در حافظه تاریخ ثبت شد. هر یک از شهدا، با نحوه ایستادگی و سخنان کوتاه و تاثیرگذار خود، بخشی از پیام قیام را به تصویر کشیدند. سخنرانی تاریخی امام(ع) در صبح عاشورا، خطاب به لشکر دشمن، نمونه کامل یک اقناع منطقی و عاطفی بود؛ ایشان ابتدا خود و نسب خویش را معرفی کرد تا یادآوری کند که با چه کسی میجنگند، سپس از مخالفان خواست که اگر او را نمیشناسند، از علمای حاضر در شهرها درباره او بپرسند.(۳) این سخن، ضربهای روانی بر پیکره لشکر دشمن بود.
نحوه شهادت یاران، هرکدام نمادی ویژه بود. شهادت حر بن یزید ریاحی، نماد بازگشت به حق؛ شهادت حضرت عباس(ع)، نماد ایثار و وفاداری؛ و شهادت علیاکبر(ع)، نماد ادامه راه پیامبر(ص) بود. این نمادها به سرعت در میان بازماندگان و راویان واقعه تفسیر و منتشر شد. حتی سکوت معنادار حضرت زینب(س) در طول روز عاشورا و فریادهای او پس از شهادت برادر، خود یک پیام رسانهی قدرتمند از عمق فاجعه بود. صحنههای عطش، تنهایی امام(ع) و شهادت طفل شیرخوار، همگی "کلیپهای" تاثیرگذاری بودند که قلب هر شنوندهای را میلرزاند.
امام حسین(ع) در واپسین لحظات، با بیانی شیوا، بار دیگر هدف قیام را فرمود: "هیهات منا الذله!" و تأکید کرد که او تنها برای احیای امر به معروف و نهی از منکر قیام کرده است. شهادت ایشان در حالی که صورت بر خاک داشت، نماد نهایت تواضع در عین عزت بود. این صحنه پایانی، کاملکننده پیامی بود که از ابتدا مخابره شده بود: این، قیام برای حفظ انسانیت است، نه برای کسب قدرت.
بازتاب و تکمیل پیام پس از شهادت: نقش رسانههای انسانی
اگر روز عاشورا روز تولید محتوا بود، روزهای پس از آن، زمان پخش گسترده این محتوا توسط رسانههای زنده و بینظیر آن دوران، یعنی اسیران اهلبیت(ع) به ویژه حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) بود. آنان با حضور در کوفه و شام، مقابل چهرههای اصلی جنایت، به افشاگری پرداختند. خطبه آتشین حضرت زینب(س) در کوفه و نیز در دربار یزید، که با استدلالهای محکم قرآنی همراه بود، ادامه همان جنگ رسانهای امام حسین(ع) بود.(۴) ایشان با شجاعت، پیروزی پوشالی دشمن را به چالش کشید و پرده از حقیقت برداشت.
امام سجاد(ع) نیز با بهرهگیری از موقعیت خود به عنوان اسیر، با سخنرانیهای کوتاه و موثر در جمع مردم و در پاسخ به یزید، پیام پدر را تبیین و تفسیر کرد. مناظرات ایشان با دانشمندان درباری در شام، نشان داد که حقانیت، اسیر نمیشود و کلام، سلاحی برنده است.(۵) رفتار عزتمندانه و سخنان حکیمانه این اسیران، چنان تاثیری بر افکار عمومی گذاشت که خود یزید مجبور به تقصیر و محکوم کردن عمل عاملانش شد. آنان با انتقال عینی رخدادها و بیان جزئیات، اجازه ندادند روایت حکومتی بر فضای جامعه مسلط شود.
کاروان اسرا در مسیر بازگشت به مدینه، همچنان به انتقال پیام ادامه داد. عزاداریها و بیان مصیبت در منزلگاههای مختلف، باعث پخش خبر واقعی واقعه در سراسر مناطق شد. این اقدام، زمینهساز قیامهای متعدد از جمله قیام توابین و سپس مختار شد. بدین ترتیب، عملیات روانی آغاز شده توسط امام حسین(ع)، با تلاش یاران و بازماندگانش به طور کامل به نتیجه رسید و جنبشی عظیم در تاریخ ایجاد کرد. امروز نیز هرچه از عاشورا میگوییم و هر مراسمی که برگزار میکنیم، در حقیقت ادامه همان استراتژی ارتباطی هوشمندانه برای زنده نگه داشتن پیام آزادی و شهادت است.
پاورقیها:
-
شیخ مفید، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج۲، صص ۷۸-۸۰. (امام در این خطبه فرمود: "...ای مردم! پیامبر(ص) فرمود: هرکس سلطان ستمگری را ببیند که حرام خدا را حلال شمرده... و در ستم بر بندگان خدا او را یاری کند، سپس در عمل با او مخالفت نورزد، سزاوار است که خدا او را به جایگاه [دوزخ] آن سلطان درآورد...")
-
همان، ج۲، صص ۳۵-۴۰. (نامههای امام به اشراف بصره و بزرگان کوفه که در آنها فرمود: "...من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبرش دعوت میکنم که اینک سنت مرده و بدعت زنده شده است...")
-
ابومخنف، وقعة الطف، ص ۲۲۹. (امام حسین(ع) فرمود: "...آیا من پسر دختر پیامبر شما نیستم؟... از مسلمانان درباره من بپرسید که آیا مرا میشناسند یا نه...")
-
ابن طاووس، اللهوف علی قتلی الطفوف، ص ۱۳۴. (حضرت زینب(س) در کوفه خطاب به مردم فرمود: "...آیا میدانید چه جگرگوشهای از پیامبر(ص) را کشتید؟... به خدا سوگند که رسوا شدهاید.")
-
شیخ صدوق، الأمالی، مجلس سی و یکم، حدیث ۱. (امام سجاد(ع) در شام در جمع یزید و درباریان، با بیانی شیوا خود و پدرش را معرفی کرد و چنان بر یزید استدلال آورد که او مجبور به لعن ابن زیاد شد.)
نظر شما