به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا: حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا، به نحوه تعامل و سبک زندگی امام جواد (ع) با همسرشان ام فضل پرداخته اند.
محمد حسین امین / نویسنده و پژوهشگر دینی
عدالت، زیباترین و در عین حال دشوارترین فضیلت در مناسبات انسانی است؛ به ویژه وقتی پای تضاد منافع و اختلاف عقیده در میان باشد. در این میان، سیرۀ عملی امام جواد(ع) به عنوان تجسم عدالت الهی، چراغی فروزان برای عبور از پیچخطرهای خانوادگی و اجتماعی است. ایشان که در نوجوانی به امامت رسیدند، در دو عرصۀ خصوصی (خانواده با همسرشان امالفضل) و عمومی (مواجهه با مخالفان فکری و سیاسی)، الگویی ماندگار از «حل اختلاف با حفظ کرامت» ارائه دادند. بازخوانی این سیره، پاسخی عملی به آشفتگیهای ارتباطی عصر حاضر است.
عدالت در حریم خلوت؛ الگوی رفتاری امام با همسر ناسازگار
امام محمد تقی(ع) با امالفضل، دختر مأمون عباسی، ازدواج کردند. این وصلت، اقدامی سیاسی از سوی حکومت برای تحت نظر گرفتن امام بود. گزارشهای تاریخی حاکی از آن است که امالفضل تحت تأثیر اطرافیان، رویکردی نامناسب نسبت به امام پیش گرفت، اما واکنش امام، درس بزرگی در عدالت ورزی است.
نخستین نکتۀ درخشان، حفظ کرامت انسانی در اوج جفاست. امام جواد(ع) هرگز با تندی یا تحقیر با امالفضل رفتار نکردند. در روایتی آمده است که حتی وقتی او تحت تأثیر دیگران، قصد آزار امام را داشت، حضرت با متانت و حکمت برخورد نمودند و با رفتار بزرگوارانه، باعث شرمندگی او شدند[۱]. این برخورد، نشان میدهد عدالت یعنی انسان را تا جایی که به اصل رابطه لطمه نمیزند، از کرامت ساقط نکنیم، حتی اگر او خود، مرتکب خطا شده باشد.
دوم، تمایز قائل شدن میان فرد و عملش. امام(ع) به مخالفتهای امالفضل به عنوان یک «موضع غلط» نگاه میکردند، نه اینکه تمام هویت او را ناپاک بشمارند. این نگاه، امکان بازگشت و اصلاح را برای طرف مقابل زنده نگه میدارد. امام با مدارا، فضایی ایجاد کردند که امالفضل در نهایت، پشیمان شده و به سوی ایشان بازگردد. این همان «حکمت»ی است که قرآن دستور میدهد: «ادْعُ إِلی سَبیلِ رَبِّکَ بِالْحِکْمَةِ وَ الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ»[۲]؛ به راه پروردگارت با حکمت و اندرز نیکو دعوت کن.
سوم، رعایت حدود الهی و عدم تخطی از اصول. مدارای امام به معنای سکوت در برابر خطا یا زیرپا گذاشتن اصول نبود. ایشان ضمن رعایت ادب، مواضع حق را بیان میکردند و از حریم ارزشهای دینی دفاع مینمودند. این تعادل میان «ادب» و «استواری»، جوهرۀ عدالت در روابط شخصی است. امام(ع) نشان دادند که میتوان بدون خشونت، قاطع بود و بدون تضعیف ارزشها، با مخالف همزیستی نمود.
عدالت در عرصۀ عمومی؛ مناظراتی که دشمن را به احترام واداشت
امام جواد(ع) در دورانی زندگی میکردند که مخالفان فکری و سیاسی قدرتمندی داشتند؛ از علمای درباری گرفته تا سیاستمداران عباسی. مواجهۀ ایشان با این افراد، نمونهای کامل از «عدالت در گفتوگو» و «حفظ حرمت حتی در مقام ردّ عقیده» است.
مبنای اول: گوش دادن عادلانه. در مناظرات معروف امام با فقهای بزرگی مانند یحیی بن اکثم، امام نخست با دقت تمام به سخنان طرف مقابل گوش میدادند[۳]. این کار، نه تنها ادب است، بلکه شرط نخست کشف حقیقت و دادگری است. عدالت، حکم میکند پیش از قضاوت، به تمام سخنان طرف مقابل فرصت داده شود.
مبنای دوم: استدلال بدون تحقیر. امام(ع) پس از شنیدن، با استناد به قرآن و سنت، استدلال میآوردند بدون اینکه شخصیت طرف مقابل را تخریب کنند یا او را به نفهمی متهم نمایند. به عنوان مثال، در پاسخ به پرسشهای پیچیدۀ فقهی، با استناد به آیات، چنان دقیق پاسخ میدادند که مخالفان، درمانده و در عین حال مجذوب ادب ایشان میشدند[۴]. این روش، دشمن را به احترام وامیدارد و راه را برای پذیرش حق در آینده باز میگذارد.
مبنای سوم: پذیرش پرسشهای به حق. امام جواد(ع) فضای امنی برای پرسش ایجاد میکردند. این نشان میدهد که عدالت، ایجاد محیطی است که در آن، طرفین احساس امنیت کنند و بتوانند بدون ترس از تمسخر، سؤال یا حتی اشتباه خود را بیان نمایند. این همان اصل «حفظ کرامت طرفین» است که در جامعۀ امروز، نخستین قربانی اختلافات است.
چهار اصل کاربردی از سیرۀ امام جواد(ع) برای حل اختلافات امروز
از مجموع سیرۀ امام در خانه و جامعه، میتوان چهار اصل عملی برای حل اختلافات امروزی استخراج کرد:
اصل اول: تفکیک بین «شخص» و «موضع». در هر اختلافی (خانوادگی، کاری، اجتماعی)، به مخالف خود به چشم یک «انسان» نگاه کنید که در حال حاضر موضعی متفاوت دارد. از توهین به شخصیت او بپرهیزید. امام(ع) با امالفضل و مخالفان فکری چنین کردند.
اصل دوم: گوش دادن فعال و بیپیشداوری. پیش از پاسخ یا قضاوت، تمام حرف طرف مقابل را بدون قطع کردن بشنوید. این کار هم از سوءتفاهم میکاهد و هم به طرف مقابل احساس ارزشمند بودن میدهد. این اولین گام عدالت در گفتوگو است.
اصل سوم: استدلال مبتنی بر منبع مشترک. در جامعهی امروز، منبع مشترک میتواند قانون، عقلانیت، اخلاق پذیرفتهشده یا منافع جمعی باشد. مانند امام که به قرآن استناد میکردند، شما نیز به اصول پذیرفتهشده طرفین استناد کنید، نه فقط به خواستۀ خود.
اصل چهارم: ترک «برنده-بازندهپنداری». هدف از حل اختلاف، شکست دادن طرف مقابل نیست، بلکه یافتن راهحلی است که حرمت هر دو طرف حفظ شود و به عدالت نزدیکتر باشد. گاه این به معنای سازش بر سر منافع، اما حفظ اصول است. امام(ع) با مخالفان، به دنبال تحقیر آنان نبودند، بلکه میخواستند حق را نشان دهند.
پاورقیها:
[۱] ر.ک: شیخ طوسی، الأمالی، ص ۲۴۷. همچنین در منابع تاریخی مانند منتهی الآمال شیخ عباس قمی، فصل مربوط به امام جواد(ع) به این قضیه اشاره شده است.
[۲] قرآن کریم، سوره نحل، آیه ۱۲۵.
[۳] برای تفصیل این مناظرات، نگاه کنید به: شیخ مفید، الإرشاد، ج ۲، ص ۲۸۵. همچنین مسعودی در مروج الذهب به برخی از این جلسات اشاره کرده است.
[۴] همان. در روایت آمده است که پس از مناظرات، یحیی بن اکثم و دیگران، به علم و ادب بینظیر امام اعتراف کردند.
نظر شما