به گزارش خبرگزاری اهل بيت (ع) ـ ابنا ـ سید میر حامد حسین هندى نیشابورى، از بزرگ‌ترین متکلّمان و عظیم‌ترین عالمان و از مفاخر شیعه در اوایل سده سیزدهم هجرى قمرى است که کتاب گرانقدر «عبقات الانوار فی مناقب الائمه‌الاطهار» که از شاهکارهای علمی و اعتقادی شیعه به شمار می رود از جمله تالیفات اوست. عبقات الانوار کتابی در جهت اثبات امامت در شیعه است.
ولادت و خاندان
سید میر حامد حسین هندى نیشابورى، از بزرگ‌ترین متکلّمان و عظیم‌ترین عالمان و از مفاخر شیعه در اوایل سده سیزدهم هجرى قمرى، در بلده میره لکهنو هند، به تاریخ پنجم محرم ۱۲۴۶ هجری قمری، به دنیا آمد.
میر حامد حسین هندى، در دامان خاندانى چشم گشود و پرورش یافت که همه، عالمانى آگاه و فاضلانى مجاهد بودند. در میان برادران و فرزندان و فرزندزادگان وى نیز عالمانى خدمتگزار و متعهد وجود داشتند.
از این خاندان معظم، در آسمان علم و فقاهت، ستارگانى درخشان آشکار شدند که هریک در عصر خویش، راهنماى گمشدگان بودند. اینک به چند تن از آنها اشاره مى‌کنیم:
جد صاحب عبقات: سید محمدحسین، معروف به سید الله‌کرم موسوى کنتورى نیشابورى (متوفاى ۱۲۸۸).
وى، جد میر حامد حسین و از اعلام فقها و زهاد زمان و صاحب کرامات در نیمه دوم سده دوازدهم هجرى است. ایشان علاقه زیادى به استنساخ قرآن کریم و کتب نفیسه به خط خود داشته و«قرآن» و«حق الیقین» و«تحفه الزائر» و«جامع عباسى»، به خط او در کتابخانه ناصریه لکهنو موجود است.
والد صاحب عبقات: مفتى، سید محمدقلى موسوى کنتورى نیشابورى، والد ماجد میر حامد حسین و از چهره‌هاى درخشان عقائد و مناظرات در نیمه اول قرن سیزدهم هجرى مى‌باشد.
او در دوشنبه پنجم ماه ذيقعده سال ۱۱۸۸ به دنیا آمد. وى از شاگردان بارز«سید دلدارعلى نقوى» (از اعاظم دانشمندان شیعه در قرن سیزدهم) و در اکثر علوم و فنون، محققى بى‌نظیر بود و تألیفات ارزنده‌اى از خود به‌جا گذاشت.
ایشان یکى از برجسته‌ترین چهره‌هاى علم عقاید و مناظرات و از نمونه‌هاى کم‌مانند تتبع و استقصاء بود.
سید محمدقلى، در تاریخ نهم محرم ۱۲۶۰ هجری قمری، در لکهنو به رحمت ایزدى پیوست.
برادر ارشد صاحب عبقات: سید سراج حسین، برادر ارشد میر حامد حسین نیز چون پدر و برادرانش از عالمان و فرزانگان بوده است. وى در نزد پدرش و سید العلماء شاگردى نموده و بیشتر تألیفاتش در علوم ریاضى است، مثل کتاب حل معادلات جبر و مقابله و رساله‌اى در مخروطات منحنى. ایشان همچنین فیلسوف و پزشکى نامى بوده است.
سید سراج حسین، با وجود اشتغال به علوم عربیه و فنون قدیمه، به حدى بر زبان انگلیسى، فلسفه جدید و علوم ریاضى تسلط یافته بود که بزرگان انگلیس در حیرت فرو رفته بودند که چگونه یک عالم اسلامى این‌چنین ماهر در فنون حکمت مغرب گردیده است.
وى، در ۲۷ ربیع‌الأول سال ۱۲۸۲ هجری قمری، رحلت کرد.
برادر دیگر صاحب عبقات: سید اعجاز حسین، برادر دیگر میر حامد حسین، فرزند اوسط سید محمدقلى بوده و ولادتش در ۲۱ رجب ۱۲۴۰ واقع شده است.
ایشان نیز مانند پدر و برادرانش از دانشمندان نامى شیعه در کشور هند و صاحب تألیفات و تصنیفات متعددى بوده است.
وى، برادر خود میر حامد حسین را در تصنیف کتاب«استقصاء الافحام»، در زمینه استخراج مطالب و استنباط مقاصد، کمک فراوانى نمود تا جایى که گفته‌اند: بیشترین کار کتاب را او انجام داد، امّا به جهت شهرت میر حامد حسین، به نام وى انتشار یافت.
از جمله تألیفات ایشان مى‌توان به«شذور العقیان فى تراجم الأعیان» و«کشف الحجب و الاستار عن احوال الکتب و الاسفار» اشاره کرد.
ایشان در هفدهم شوال ۱۲۸۶ هجری قمری و پس از عمرى کوتاه، امّا پربرکت، به رحمت ایزدى پیوست.
فرزند صاحب عبقات: سید ناصر حسین، فرزند میر حامد حسین، ملقب به شمس العلماء، در ۱۹ جمادى‌الثانى ۱۲۸۴ هجری قمری، متولد شد. او را در علم و تتبع، تالى مرتبه پدر شمرده‌اند، چرا که نگذاشت زحمات پدرش به هدر رود و لذا به تتمیم عبقات پرداخت و چندین جلد دیگر از آن را به سبک و سیاق پدر بزرگوارش تألیف نمود و با نام ایشان منتشر ساخت.
ایشان عالمى متبحر، فقیه، اصولى، محدث و رجالى کثیر التتبع و مفتى و مرجع اهالى بلاد خود بوده و این علوم را از والد معظم خود و مفتى، سید محمد عباس اخذ کرده بود.
در نهایت، ایشان در ۲۵ ذى‌حجه ۱۳۶۱ هجری قمری، دار فانى را وداع گفت و بنا به وصیتش، در جوار مرقد قاضى شوشترى در آگره هند به خاک سپرده شد.
فرزند دیگر صاحب عبقات: سید ذاکر حسین، فرزند دیگر میر حامد حسین نیز همچون برادر خود، عالمى فاضل و همچنین از ادباء و شعراى زمان خویش بود و برادرش را در تتمیم عبقات یارى نمود. دیوان شعر به فارسى و عربى و تعلیقاتى بر عبقات، از آثار اوست.
تحصیلات
میر حامد حسین، تعلیم را از سن ۶ سالگى با رفتن به مکتب‌خانه و پیش شیخى به نام«شیخ کرم‌على» شروع کرد، امّا پس از مدت کوتاهى پدر ایشان، خود، عهده‌دار تعلیم وى گردید و تا سن ۱۴ سالگى، کتب متداول ابتدائى را به وى آموخت.
میر حامد حسین، در سن ۱۵ سالگى و پس از رحلت پدر بزرگوارش، براى تکمیل تحصیلات، به سراغ اساتید دیگر رفت.
«مقامات حریرى» و«دیوان متنبى» را نزد مولوى سید برکت‌على و«نهج البلاغه» را نزد مفتى سید محمد عباس تسترى خواند. علوم شرعیه را نزد سلطان العلماء، سید محمد بن دلدارعلى و برادر ایشان سید العلماء، سید حسین بن دلدارعلى - که هر دو از علماى بزرگ شیعه در هند بودند- و علوم عقلیه را نزد فرزند سید مرتضى سید العلماء، ملقب به «خلاصه العلماء» فراگرفت.
در این زمان، ایشان کتاب «مناهج التدقیق» را که از تصنیفات عالیه استادش، سید العلماء بود، از ایشان اخذ کرد که حواشى وى بر آن کتاب، بیانگر عظمت تحقیق و قدرت نقد ایشان مى‌باشد.
به‌هرحال، ایشان پس از چندین سال تحصیل، به امر تحقیق و پژوهش پرداخت و در این زمینه، ابتدا به تصحیح و نقد تصانیف پدر بزرگوارش، سید محمدقلى، از جمله «فتوحات حیدریه»، «رساله تقيّه» و «تشیید المطاعن» پرداخت و سال‌هاى سال، از عمر خویش را صرف تصحیح و مقابله عبارات این کتب، مخصوصا «تشیید المطاعن»- که ردیه‌اى بر«تحفه اثناعشریه» بود- با اصول و منابع آنها کرد.
هنوز از این کار، فارغ نشده بود که کتاب «منتهى الکلام»، توسط یکى از علماى اهل سنت به نام مولوى حیدرعلى فیض‌آبادى، در ردّ بر امامیه، با تبلیغات فراوان نشر و گسترش یافت؛ به‌گونه‌اى که عرصه بر عوام و خواص از شیعه تنگ شد. از یک طرف، مخالفین، مدعى بودند که شیعه قادر بر جواب مطالب این کتاب نیست؛ تا آنجا مؤلف کتاب، مى‌گفت: اگر اولین و آخرین شیعه جمع شوند، نمى‌توانند جواب کتاب مرا بنویسند و از طرف دیگر، علماى بزرگ شیعه هند، از جمله «سلطان العلماء»، «سید العلماء» مفتى سید محمد عباس تسترى و دیگر اعلام، به سبب اوضاع خاص سلطنت و ملاحظات دیگر، امکان جواب دادن را نداشتند. در این زمان بود که «میر حامد حسین»، وارد میدان شد و در فاصله شش ماه، کتاب«استقصاء الإفحام فى نقض منتهى الکلام» را به‌گونه‌اى تصنیف کرد که باعث حیرت علما، حتى اساتید ایشان گشته و مورد استفاده آنان قرار گرفت و نشر آن، چنان ضربه‌اى بر مخالفین وارد کرد که هیچ‌یک از آنان، حتى خود مؤلف «منتهى الکلام»، پس از سال‌ها تلاش و کمک گرفتن از والیان مخالفین و برگزارى اجتماعات مختلف، از عهده جواب آن برنیامدند.
پس از آن به تألیف کتاب «شوارق النصوص» پرداخت و سپس مشغول تألیف کتاب عظیم«عبقات الأنوار» شد که تا آخر عمر، در امر تحقیق و تصنیف آن همّت گماشت.
در سال ۱۲۸۲ هجری قمری، عازم سفر حج و سپس عتبات عالیات شد، امّا در آنجا هم از فعالیت علمى و تحقیق بازنماند و در حرمین شریفین، یادداشت‌هایى از کتب نادر برداشت و در عراق، در محافل علمى علماى عراق شرکت جست که مورد احترام فوق‌العاده ایشان قرار گرفت. وى پس از بازگشت، حاصل کار علمى خود را در قالب کتاب «أسفار الأنوار عن وقائع أفضل الأسفار» گردآورى نمود.
میر حامد حسین، عالمى پرتتبع و پراطلاع و محیط بر آثار و اخبار و میراث علمى اسلامى بود؛ تا حدّى که هیچ‌یک از معاصران و متأخران و حتى بسیارى از پیشینیان، به پاى او نمى‌رسند. وى همه عمر خویش را به بحث و پژوهش در اسرار اعتقادات دینى و حراست از اسلام و مرزبانى حوزه دین راستین گذرانید و همه چیز خود را در راه استوارى حقایق مسلم دینى از دست داد؛ چنان‌که مؤلف«ریحانه الادب»، در این باره مى‌نویسد:
«... و در مدافعه از حوزه دیانت و بیضه شریعت، اهتمام تمام داشته و تمامى ساعات و دقایق عمر شریفش، در تألیفات دینى مصروف بوده و آنى فروگذارى نداشته؛ تا آنکه دست راست او از کثرت تحریر و کتابت، عاطل شده و در اواخر، با دست چپ مى‌نگاشته است ...» و به گفته مؤلف «نجوم السماء»، زمانى هم که دست چپ ایشان از کار مى‌افتاده است، وى دست از کار برنداشته و مطالب را با زبان، املا مى‌کرده است و هیچ مانعى نمى‌توانست ایشان را از جهاد علمى بازدارد.
اساتید ايشان عبارت است از: سید محمدقلى کنتورى نیشابورى (علم کلام)، سید محمد بن سید دلدارعلى، سلطان العلماء (فقه و اصول)، سید حسین بن سید دلدارعلى، سید العلماء (فقه و اصول)، سید مرتضى بن سید محمد، خلاصه العلماء (معقول)، مفتى، سید عباس تسترى (نهج البلاغه) و سید برکت‌على صاحب (ادبیات).
تألیفات وی
عبقات الأنوار فى امامه الأئمه الأطهار( ۳۰ مجلّد)، استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام فى نقض منتهى الکلام (۱۰ مجلّد، طبع فى ۱۳۱۵ هجری قمری)، شوارق النصوص (۵ مجلّد)، کشف المعضلات فى حلّ المشکلات، العضب التبار فى مبحث آیه الغار، افحام اهل المین فى ردّ ازاله الغین، النجم الثاقب فى مسئله الحاجب فى الفقه (در سه قالب کبیر، وسیط و صغیر)، الدرر السنیه فى المکاتیب و المنشآت العربیه، زین الوسائل الى تحقیق المسائل( فیه فتاویه الفقهیه)، أسفار الأنوار عن وقائع أفضل الأسفار(ذکر فیه ما سنح له فى سفره إلى الحج و زیاره أئمه العراق سلام الله علیهم)، الذرائع فى شرح الشرائع فى الفقه(لم یتمّ)، الشریعه الغراء( فقه کامل)، الشعله الجواله (بحث فیه إحراق المصاحف على عهد عثمان)، شمع المجالس (قصائد له فى رثاء الحسین، سید الشهداء عليه السلام)، الطارف، مجموعه ألغاز و معمیات، صفحه الألماس فى احکام الارتماس(فى الغسل الارتماسى)، العشره الکامله (حل فیه عشره مسائل مشکله)، شمع و دمع (شعر فارسى)، الظل الممدود و الطلح المنضود، رجال المیر حامد حسین و دره التحقیق.
کتابخانه ناصریه
خاندان میر حامد حسین، از آغاز سده سیزدهم، به پى‌ریزى کتابخانه‌اى همت گماشتند که به مرور زمان، تکمیل گشت و نسخه‌هاى فراوان و نفیسى به‌تدریج در آن گردآورى شد که تا ۳۰۰۰۰ نسخه رسید؛ تا اینکه در دوران سید ناصر حسین، به نام وى نامیده شد و در زمان سید محمد سعید و توسط ایشان به کتابخانه عمومى تبدیل گردید. این کتابخانه، گرچه، از نظر کمى داراى نظایر فراوان است، امّا از نظر کیفى و به جهت وجود نسخه‌هاى نادر، کم‌نظیر است.
وفات
سرانجام، ایشان در هجدهم ماه صفر سال ۱۳۰۶ هجری قمری، دعوت حق را لبیک گفت و در حسینیه جناب غفران‌مآب مدفون شد. خبر وفات ایشان در عراق، برپایى مجالس متعدد فاتحه‌خوانى را در پى داشت. تمامى علما، شریک عزا گشته و بزرگان زیادى، در سوگ او به سرودن قصیده و مرثیه پرداختند.
کتاب عظیم «عبقات الأنوار»
«عَبَقاتُ الأنوار فی إمامَة الأئمةِ الأطهار» اثری علمی و تحقیقی به زبان فارسی اثر میرحامد حسین هندی است که در ردّ باب «امامتِ» کتاب تحفه اثنا عشریه (در ردّ عقاید شیعه) نوشته عبدالعزیر دهلوی، نگاشته شد. عبقات الانوار بالغ بر صد جلد است.
درباره مؤلف
میرحامد حسین هندی (۱۲۴۶-۱۳۰۶ هجری قمری) از علمای شیعه قرن سیزدهم در هند است. در خاندان وی، عالمان دیگری نیز بودند. میرحامد حسین عالمی جستجوگر و دارای اطلاعات گسترده بود. کتاب‌های فراوانی را در دفاع از تشیع نگاشت. از او چندین ردیه بر کتاب‌های ضدشیعی مانده است.
درباره كتاب «تحفه اثناعشریه» نوشته عبدالعزیز دهلوی
یکی از عالمان اهل تسنن ساکن هند به نام عبدالعزیز دهلوی که به «سراج الهند» شهرت داشت و با ۳۱ واسطه نسبش به عمر بن خطاب می‌رسید و صاحب عبقات او را با عنوان شاه‌صاحب خطاب می‌کند کتابی را در ردّ اعتقادات و آراء شیعه مخصوصا شیعه اثناعشریه منتشر کرد و آن را «تحفه اثنا عشریه» نامید.
او در این کتاب بدون ملاحظه حدود و قواعد علم حدیث و بدون در نظر گرفتن جایگاه پیامبر(ص) و خاندان او، عقاید، اصول، فروع، اخلاق و سایر آداب و اعمال شیعه را بدون رعایت آداب مناظره و امانتداری در نقل حدیث، هدف تهمت‌ها و افترائات خود قرار داده است.
دهلوی در بخش هفتم کتاب مطالب خود را در دو بخش آورده است:
بخش اول: آیاتی که شیعه با آنها بر امامت امیر المومنین استناد می‌کند. در این بخش وی فقط به نقل ۶ آیه اکتفا کرده است.
بخش دوم: احادیثی که شیعه در راستای اثبات ولایت و امامت روایت می‌کند. در این بخش نیز فقط ۱۲ روایت را مطرح کرده است و در مجموع مستندات شیعه را منحصر به همین ۶ آیه و ۱۲ روایت نموده و ادلّه و اسانید آنها را مخدوش دانسته است.
موضوع کتاب
عبقات الانوار در نقض و ردّ باب هفتم تحفه در زمینه ادلّه امامیه بر امامت امیر مؤمنان(ع) نگاشته شده است. مؤلف در این کتاب میکوشد تا فلسفه امامت را روشن کند و نشان دهد که اسلام آن دینی نیست که در دربار خلفا مطرح بوده است. میر حامد حسین در این کتاب حرف به حرف مدّعیات دهلوی را با براهین استوار و مستند نقض کرده است.
روش تألیف
کتاب عبقات به زبان فارسی نوشته شده است. مؤلف هر مجلّد از منهج دوّم کتاب را در یک یا دو جزء قرار داده است. نخست در سند حدیث و اثبات تواتر و قطعی الصدور بودن آن، تنها از طرق عامّه بحث نموده و با استناد به مدارک معتبره اهل سنّت از زمان پیغمبر اکرم(ص) و عصر صدور تا زمان مؤلّف (به صورت قرن به قرن) ابتدا به توثیق و تعدیل هر یک از راویان بلا واسطه حدیث از طریق قول دیگر صحابه و سپس به توثیق و تعدیل هر یک از صحابه و توثیق کنندگان آنها از طریق قول تابعین و در نهایت به توثیق و تعدیل طبقات بعد از طریق کتب رجال و تراجم و جوامع حدیثی و مصادر مورد وثوق خود آنها تا به زمان خود، پرداخته است. آنگاه به تجزیه و تحلیل متن حدیث پرداخته و سپس وجوه استفاده و چگونگی دلالت حدیث را بر وفق نظر شیعه تشریح نموده و در پایان کلیه شبهات و اعتراضات وارده از طرف عامه را یک به یک نقل و به همه آنها پاسخ داده است و در این زمینه گاهی برای ردّ دلیلی از آنان به کلمات خود آنان استدلال کرده است.
ساختار کتاب
صاحب عبقات کتاب خود را در دو منهج به همان صورتی که در باب هفتم تحفه آمده سامان بخشیده است.
منهج نخست:
در آیات
از این منهج که بایستی مشتمل بر شش دفتر بوده باشد (چون دهلوی فقط به ۶ آیه از آیاتی که شیعه به آن استدلال می‌کند اشاره کرده است)
منهج دوم: در روایات
در این منهج برای هر حدیث یک یا دو دفتر به ترتیب ذیل ساخته شده است.
محتوای عبقات
دفتر نخست: ویژه حدیث «من کنت مولاه فهذا علی مولاه» معروف به حدیث غدیر در دو بخش:
- نام بیش از یکصد تن از صحابه و تابعین و تابع تابعین و حفّاظ و پیشوایان حدیث سنّی از آغاز تا روزگار مؤلف، همراه با گزارشی از احوال آنها و توثیق مصادر روایت؛
- بررسی محتوایی خبر و وجوه دلالی و قراین پیچیده آن بر امامت امیر مؤمنان(ع) و پاسخ به شبهات دهلوی.
بخش اول: در یک مجلد ۱۲۵۱ صفحه‌ای و بخش دوم در دو مجلّد در بیش از هزار صفحه در زمان حیات مؤلف (۱۲۹۳ و ۱۲۹۴ هجری قمری) چاپ سنگی شده و هر سه مجلد در ده جلد حروفی با تحقیق غلامرضا مولانا بروجردی در قم به چاپ رسیده است. خلاصه این دفتر نیز با نام فیض القدیر از شیخ عباس قمی در ۴۶۲ صفحه در قم چاپ شده است.
دفتر دوم: ویژه خبر متواتر «یا علی أنت منی بمنزلة هارون من موسی إلا أنه لا نبی بعدی» معروف به حدیث منزلت است که مانند حدیث غدیر در دو بخش اسناد و دلالت‌ها سامان یافته است. این دفتر در زمان حیات مؤلف در ۹۷۷ صفحه بزرگ در لکنهو به سال ۱۲۹۵ هجری قمری چاپ شده و به مناسبت یکصدمین سالگرد درگذشت مولف در اصفهان افست شده است.
دفتر سوم: ویژه حدیث «إن علیا منی و أنا منه، و هو ولیُّ کلّ مؤمن بعدی» معروف به حدیث ولایت. این دفتر در ۵۸۵ صفحه به قطع رحلی در سال ۱۳۰۳ هجری قمری در هند چاپ شده است.
دفتر چهارم: ویژه حدیث «... اللهم ائتنی بأحبّ خلقک إلیک یأکل معی من هذا الطیر» معروف به حدیث طیر است. این دفتر در ۷۳۶ صفحه در دو مجلّد بزرگ در سال ۱۳۰۶ ه.ق در لکهنو به چاپ رسیده است.
دفتر پنجم: ویژه حدیث «أنا مدینة العلم و علی بابها...» معروف به حدیث مدینة العلم. این دفتر در دو مجلّد بزرگ نوشته شده که مجلّد نخست آن در ۷۴۵ صفحه به سال ۱۳۱۷ هجری قمری و مجلّد دوم آن در ۶۰۰ صفحه به سال ۱۳۲۷ هجری قمری انتشار یافته است.
دفتر ششم: ویژه حدیث «من أراد أن ینظر إلی آدم و نوح... فینظر إلی علی» معروف به حدیث تشبیه. این دفتر هم در دو مجلّد؛ یکی در ۴۵۶ صفحه و دیگری در ۲۴۸ صفحه به سال ۱۳۰۱ هجری قمری چاپ شده است.
دفتر هفتم: درباره خبر «من ناصب علیا الخلافة بعدی فهو کافر» که پاکنویس آن به انجام نرسیده است.
دفتر هشتم: ویژه حدیث «کنت أنا و علی نورا بین یدی اللّه قبل أن یخلق الله آدم...» معروف به حدیث نور
دفتر نهم: پیرامون حدیث رایت در پیکار خیبر که روی کاغذ نوشته نشده است.
دفتر دهم: ویژه خبر «علیٌّ مع الحق و الحق مع علی(ع)» که دستنوشت ناقصی از پیشنویس آن در کتابخانه ناصریه وجود داشته است.
دفتر یازدهم: ویژه خبر «إنّ منکم من یقاتل علی تأویل القرآن کما قاتلتُ علی تنزیله».
از این دفتر هم پاکنوشتی بدست نیامده است.
دفتر دوازدهم: در بررسی اسناد و دلالات خبر متواتر و معروف ثقلین به پیوست حدیث سفینه به همان مفاد. این دفتر در زمان حیات مؤلف چاپ سنگی به‌اندازه رحلی خورده و طبع حروفی آن (در ۶ جلد) با اهتمام سید محمدعلی روضاتی در اصفهان به انضمام انجام نامه‌ای پرفایده (درباره عبقات و مؤلفش و تحفه اثنا عشریه و...) صورت پذیرفته است.
همچنین فشرده مباحث و فواید تحقیقی این مجموعه را می‌توان در کتاب نفحات الأزهار فی خلاصة عبقات الأنوار به زبان عربی به قلم سید علی میلانی بدست آورد که در ۲۰ جلد متوسط در قم چاپ شده است.
.........................
پايان پيام/ ۲۱۳
