به گزارش خبرگزاری اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ نشست علمی «ماه رمضان در صحیفه سجادیه؛ پیوندی با دعا و معنویت» با حضور و ارائه حجت‌الاسلام والمسلمین «صادق صالحی» مدیر مرکز نشر معارف صحیفه سجادیه و حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر «محمدرضا فوادیان» صحیفه‌پژوه و استاد حوزه علمیه در سالن جلسات خبرگزاری ابنا در شهر قم، برگزار شد.
در ابتدای این نشست حجت‌الاسلام والمسلمین «صادق صالحی» مدیر مرکز نشر معارف صحیفه سجادیه گفت:
بسم الله الرحمن الرحیم
در این جلسه بنا شد که بحث ما با عنوان «ماه مبارک رمضان در صحیفه‌ی سجادیه؛ پیوندی با دعا و معنویت» باشد. این ماه، ماه عبادت و بندگی است و باید ببینیم که چه استفاده‌هایی می‌توان از صحیفه‌ی سجادیه و ادعیه‌ی مبارک این کتاب عظیم الشأن در راه عبادت و بندگی و پیاده کردن آن در زندگی داشته باشیم.
*دو دعا در صحیفه سجادیه درباره ماه رمضان است
صحیفه‌ی سجادیه کتاب دعا، بندگی و عبادت است، کتابی است که انسان را در زمره‌ی بندگان خدا داخل می‌کند و آداب بندگی را به ما یاد می‌دهد. در صحیفه دو دعا خاصه به بحث ماه مبارک رمضان عنایت دارد. دعای 44 صحیفه سجادیه برای ورود به ماه مبارک رمضان و استقبال از ماه مبارک رمضان است و دعای 45 صحیفه، دعای وداع با ماه مبارک رمضان است. ماه رمضان ماه بندگی است و حضرت زین العابدین(ع) می‌فرماید: «فَسَمَّیْتَ دُعَاءَکَ عِبَادَةً، وَ تَرْکَهُ اسْتِکْبَاراً»، خدایا، خودت فرمودی که دعا عبادت است. دعا یک عبادت کامل است و ترک آن در مقابل خداوند متعال، استکبار محسوب می‌شود، «وَ تَوَعَّدْتَ عَلَی تَرْکِهِ دُخُولَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ» و بر ترک دعا به ورود در جهنم با ذلت و خواری تهدید کردی. «وَ قُلتَ»؛ خدایا، در قرآن کریم فرمودی: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ» (غافر : 60)؛ بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را، «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرِینَ» (غافر : 60) آنان که از دعا و عبادت من اعراض و سرکشی کنند، به زودی با ذلت و خواری در دوزخ شوند. به زودی خوار و ذلیل وارد جهنم می‌شوند.
*انسان وقتی دعا نکند، مستکبر می‌شود
پس مهم این است که خدا، آداب بندگی را به ما یاد می‌دهد، دعا ارتباط خالق با بنده است و انسان از باب دعا وارد می‌شود تا با خدای خود تکلم و صحبت کند؛ چه بهتر از آن دعاهایی که از طریق ولیّ خدا و امام معصوم به ما رسیده و به ما یاد داده‌اند که چطور اظهار تذلل و بندگی به محضر رب العالمین داشته باشیم و فقر و خضوع خود را اظهار کنیم. لذا امام سجاد(ع) می‌گوید که ترک دعا استکبار است و کسی که دعا نمی‌کند قارونی فکر می‌کند. انسان وقتی دعا نکند، مستکبر می‌شود و او را به جایی می‌رساند که مثل قارون می‌شود. خداوند در قرآن کریم فرمود: «قالَ إِنَّما أُوتیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدی» (القصص : 78) این همه ثروت و مالی که در دستم دارم را با علم خودم به دست آورده‌ام. او این‌ها را از فضل خدا نمی‌بیند. اما کار انبیاء و اولیاء الهی، کار ولیّ خدا و امام سجاد(ع) در صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه در همین اول کار این است که ما را به توحیدی فکر کردن توجه می‌دهد که هر چه به دست من رسیده و هر موفقیتی که هست، درست است که خودم کار و تلاشی داشته‌ام، ولی زیر سایه و لطف و عنایت خداوند متعال است. این خیلی مهم است که انسان با دعا، خودش را همواره فقیر می‌داند و می‌گوید که من محتاج به لطف و کرم خداوند متعال هستم.
اگر انسان دعا را نداشته باشد سرگرم یک‌سری توهم‌های دروغین و باطل می‌شود؛ یک بیماری خطرناکی به اسم غفلت انسان را فرامی‌گیرد که خود را از پزشکِ معالج بی‌نیاز می‌داند. وقتی انسان خود را از دعا و هستی‌بخش مطلق و غنی مطلق بی‌نیاز می‌داند، کیفر این جهل و غرور این است که در چاه ذلت و خواری سقوط می‌کند. به همین دلیل در حدیث شریف آمده است: «الدُّعَاءُ سِلَاحُ الْمُؤْمِنِ، وَ عَمُودُ الدِّینِ، وَ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ»؛ دعا سلاح مؤمن، عمود دین و نور آسمان‌ها و زمین است. چه کسی می‌تواند انسان را در تنگناها و مشکلات و گرفتاری‌ها به آرامش برساند جز خداوند متعال؟ انسان همیشه به دنبال قدرت و تکیه‌گاهی است که در مشکلات و سختی‌ها به آن تکیه کند. حالا به چه کسی می‌خواهد تکیه کند؟ هر آنچه که فکر کنیم، در معرض زوال و نیستی است؛ صحت ما، جوانی ما، قدرت ما و هر چه از اعتباریات که در این دنیا هست، همه در معرض زوال هستند. امیرالمؤمنین(ع) می‌فرماید: چه عامل قوی محکم‌تر از عامل ارتباطی بین تو و خدای تو؟ حدیث این است: «أَیُّ سَبَبٍ أَوْثَقُ مِنْ سَبَبٍ بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اللَّهِ إِنْ أَنْتَ أَخَذْتَ بِهِ»؛ چه سببی محکم‌تر از این سبب که تو به آن راهی چنگ بزنی که خود خداوند تو را به آن راه دعوت کرده است؟
«هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ / از یُمن دعای شب و ورد سحری بود»
*صحیفه سجادیه راه عبادت و ارتباط با خدا را هموار می‌کند
دعا آن عامل ارتباطی قوی است که انسان را به یک تکیه‌گاهی متکی می‌کند که دیگر در معرض زوال و نیستی نیست. پس اولاً دعا عبادت است، ثانیاً صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه، این کتاب شریف دعا، راه بندگی خدا را نشان می‌دهد. دعا، عبادت است و صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه، کتاب بندگی و دعا است؛ کتابی است که راه عبادت و ارتباط با خدا را برای ما هموار می‌کند؛ مخصوصاً در ماه مبارک رمضان که ماه بندگی و ماه ضیافة الله است. چطور این شرایط برای ما فراهم می‌شود؟ امام سجاد(ع) ظرفیت‌های این ماه را خیلی زیبا بیان کرده‌اند.
خواهش من این است که همه‌ی عزیزان سعی کنند دعای 44 صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه و حتی دعای 45 را بخوانند. با اینکه دعای 45 صحیفه سجادیه دعای وداع با ماه مبارک رمضان است، اما یکی از بزرگان توصیه می‌کرد که شما این دعا را قبل از ماه رمضان بخوانید و ببینید که چه ماه عظیمی است، چون امام سجاد(ع) این ماه را خطاب قرار می‌دهند و با آن وداع می‌کنند. یا درباره شب‌های قدر به ما فرموده‌اند که مهم‌ترین شب و معادل با یک عمر انسان است، «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ» (القدر : 3)، از هزار ماه بهتر است. می‌گوید که اگر آن شب قدر را درک کردم، از خدا چه بخواهم و تقلای من چه باشد؟ فرمود: در شب قدر از خدا طلب عافیت کن. ما همین عافیت را چطور درخواست کنیم؟ دعای 23 صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه به نام دعا در طلب عافیت است که به ما یاد می‌دهد در شب قدر این‌طور طلب عافیت کن. ای انسان غافل، تو از این ظرفیتی که خدا در ماه مبارک رمضان قرار داده استفاده کن و این دعا، شرایط تو را تغییر می‌دهد.
خداوند متعال ظرفیتی ایجاد کرده و زمینه‌ی الطاف الهی در ماه مبارک رمضان وجود دارد و کوثر دعا، روش بهره‌برداری و استفاده از معنویت‌های ماه مبارک رمضان را فراهم می‌کند تا ما خودمان را در پرده‌ی غفلت قرار ندهیم. «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکُمْ» (الفرقان : 77). زمانی انسان توجه ندارد و ولیّ خدا به ما توجه می‌دهد. صحیفه مجموعه‌ای از دعا درباره‌ی همه‌ی موضوعاتی است که انسان در یک زندگی بیدار و هوشمند نیاز دارد. این تعبیر مقام معظم رهبری است که انسان در یک زندگی بیدار و هوشمندانه به موضوعات آن توجه دارد. بیشترین تکیه‌ی این دعاها به روابط قلبی و ارتباط معنوی انسان است. چطور برای انسان معنویت ایجاد شود؟ چطور خودم را با دعا و معنویت علی الخصوص در ماه مبارک رمضان پیوند بزنم؟ با مناجات‌های گوناگونی که امام سجاد(ع) دارند و خواسته‌های معنوی تکامل‌زا که امام با زبان دعا بیان می‌کند.
*دعا برای انسان ایجاد انگیزه می‌کند
لسان دعا موضوعیت دارد و به انسان انگیزه می‌دهد. برای مثال قدیمی‌ها وقتی می‌خواستند برای کسی دعا کنند، می‌گفتند: الهی عاقبت به‌خیر شوی، «اللّهمّ اجعل عواقب أمورنا خیرا». اگر کسی دائماً توجه داشته باشد که من باید عاقبت به‌خیر شوم، این خواسته و شعار کم‌کم تبدیل به شعور می‌شود و انسان در مسیر عاقبت به‌خیری قدم برمی‌دارد و جلو می‌رود. لذا دعاها برای انسان ایجاد انگیزه می‌کند. مثلاً دعای عاقبت به‌خیری زمینه‌ی این را ایجاد می‌کند که من چه کنم که عاقبت به خیر شوم و در این زمینه تلاش کنم؟ دعا انگیزه‌ی درست و صادق را به انسان می‌دهد. لذا صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه پر از انگیزه‌های شریف است. امام سجاد(ع) در دعاها به انسان این انگیزه‌های شریف را می‌دهد که توجه کنید که اگر یک جامعه به صحیفه‌ی مبارکه‌ی سجادیه توجه کند، برای اصلاح و بیدار کردن جامعه کافی است. مخصوصاً در ماه مبارک رمضان انسان باید ببیند که وجود مبارک ولیّ خدا امام سجاد(ع) چطور دعا می‌کند. اگر کسی دعای 44 را نگاه کند: «کَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ إِذَا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ» دعای امام سجاد(ع) به وقت فرارسیدن ماه مبارک رمضان است. حضرت چگونه به استقبال ماه رمضان می‌رود؟ مثل کسی که عزیز او نبوده و بعد از مدت‌ها می‌آید و آغوش باز می‌کند؛ وجود مبارک ولیّ خدا هم در مواجهه و بدرقه با ماه مبارک رمضان این‌گونه است. عزیز ما می‌خواهد برود، تا چند قدم او را بدرقه می‌کنیم، بغل می‌کنیم، وداع می‌کنیم و می‌گوییم که ان‌شاءالله دوباره تو را ببینیم.
*ماه مبارک رمضان ماه رشد و معنویت است
ماه مبارک رمضان ماهی است که قابلیت‌های فراوانی دارد و انسان از جهات مختلف می‌تواند قابلیت‌های معنوی خود را رشد دهد. ماهی است که انسان با ظرفیت‌های فراوان معنوی از جهات مختلف با دعاها و مخصوصاً با وجود شب مبارک قدر می‌تواند برابر با هزار ماه در معنویت پیش برود.
لذا در یک کلام ماه مبارک رمضان ماه رشد و معنویت است. امام سجاد(ع) ابتدا این‌طوری شروع می‌کنند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ»؛ خدا را سپاس که ما را به حمد خود هدایت کرد. این حمد بعد از حمد، دلالت بر بی‌نهایت حمد می‌کند چون ماه مبارک رمضان، ماهی است که ما را به ایمان و بندگی خدا دعوت کرده است. لذا مؤمن مشتاق این ماه است، ماهی است که ایمان او کامل می‌شود، تقوای او در اثر روزه‌داری بیشتر می‌شود و با کمال میل و اشتیاق به استقبال این محبوب می‌رود. ابتدا هم می‌گوید: خدا را شکر که دوباره آمدی. ماه پربرکت رمضان، ظرف خاصی است، ظرفی با قابلیت بالا که امام سجاد(ع) منتظر آمدن آن است. با تمام حرارت و عاشقانه به استقبال این ماه پرمعنویت می‌رود و حمد بی‌نهایت دارد، به دلیل اینکه خداوند متعال توفیق درک حضور این ماه را به ما داده و ما را در این ماه مبارک لایق دانست که سر سفره‌ی او برویم؛ «هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ» سر سفره‌ی ضیافت الهی بیاییم تا با صیام و قیام ماه مبارک رمضان و تلاوت قرآن به معنویت خود اضافه کنیم.
*ماه رمضان هم بهار ارواح و جان‌ها است
امام سجاد(ع) می‌فرماید که خدا راه‌های احسانش را به ما نشان داد، شما چطور می‌توانید به خدا نزدیک شوید؟ خداوند متعال راه‌ها را برای ما هموار کرده و نشان داده که چطور می‌توانیم به خداوند متعال در این ماه نزدیک شویم و به سمت رضوان او حرکت کنیم؟ ماه رمضان یکی از سُبُلی است که ما را راحت، سریع و با قابلیت بالا به خدا راهنمایی می‌کند، لذا این ماه، شهر الله، شهر الطهور و شهر التمحیص شده است. خیر فراوان در این ماه وجود دارد و هر چه انسان کار خوب در جاهای دیگر انجام می‌دهد، در ماه رمضان برکت دارد. شرافت بعضی زمان‌ها و مکان‌ها بالا است. خب زمان، زمان است، ماه ربیع، ماه محرم و ماه صفر را داریم ولی در بین این ماه‌ها فقط ماه رمضان است که در قرآن کریم به آن اشاره شده است، این ماه را به خود نسبت داده و درباره آن، «شهر الله» و «شهری» فرموده است. لذا عمل خوب در ماه مبارک رمضان به اضعاف مضاعف محسوب می‌شود، نُورٌ عَلی نُورٍ محسوب می‌شود، چون این زمان شرافت پیدا کرده است. ماه مبارک رمضان را به بهار تشبیه کرده‌اند؛ فصل بهار فصل طراوت، شادابی و سرازیر شدن چشمه‌ها و روئیدن گل‌ها و روئیدن سرسبزی‌ها و نشاط است، آب و هوا مطلوب است و چشمه‌ها جاری می‌شود، ماه رمضان هم بهار ارواح و جان‌ها است. چرا که رشد و معنویت انسان در ماه مبارک رمضان چندین برابر به اضعاف مضاعف برکت پیدا کرده است. حتی نفس کشیدن و خوابیدن انسان هم برکت دارد «هُوَ شَهْرٌ دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّهِ وَ جُعِلْتُمْ فِیهِ مِنْ أَهْلِ کَرَامَةِ»، در خطبه‌ی شعبانیه‌ی نبی مکرم (ص) آمده است که «أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ وَ نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ وَ عَمَلُکُمْ فِیهِ مَقْبُولٌ وَ دُعَاؤُکُمْ فِیهِ مُسْتَجَابٌ»، دعای شما در این ماه مستجاب است. در روایتی آمده است: «لِکُلِّ شَیْءٍ رَبِیعٌ، وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَانَ». بهار برای اهلش سرمستی، شادابی، طراوت و سرور می‌آورد. ماه رمضان هم بر اهل الله این کار را می‌کند و آن‌ها را شاد می‌کند.
سعدی تعبیر جالبی دارد، می‌گوید: «بامدادان که تفاوت نکند لیل و نهار»، بین الطلوعین را می‌گوید که نه روز و نه شب است «بامدادان که تفاوت نکند لیل و نهار / خوش بوَد دامن صحرا و تماشای بهار»، بیرون برو و در فصل بهار در خانه نمان و به تماشای بهار برو. «صوفی از صومعه گو خیمه بزن به گلزار / که نه وقت است که در خانه بخفتی بیکار»، الان زمان در خانه ماندن و دست روی دست گذاشتن نیست، برو و از این تماشاگه بهار بهره ببر. ماه رمضان هم همین‌طور است، زمان غفلت، کسالت و تنبلی نیست. لذا امام سجاد(ع) از کسالت و بی‌حالی در این بهار دل‌ها و جان‌ها به خدا پناه می‌برد. می‌گوید: حالا که همه در تسبیح هستند، آسمان‌ها، زمین و جمادات، همه در تسبیح‌اند، «خبرت هست که مرغان سحر گویند / آخر ای خفته سر از خواب جهالت بردار»، ماه رمضان آمده و خدا فضیلت این ماه را بر همه‌ی ماه‌ها آشکار کرده است. در همین دعا می‌فرماید: «فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ». این ماه، ماه بافضیلت‌تری است که پیامبر مکرم(ص) فرمود: «هُوَ عِنْدَ اللَّهِ أَفْضَلُ الشُّهُورِ وَ أَیَّامُهُ أَفْضَلُ الْأَیَّامِ وَ لَیَالِیهِ أَفْضَلُ اللَّیَالِی». ساعاتش بهترین ساعات است. این ماه، انسان آگاه و غیر غافل را تا مراتب بالای معنویت پیش می‌برد، پس بالأخره انسان باید هشداری به خود بدهد که آماده باش.
*از فیوضات شهرالله استفاده کنیم
امام سجاد(ع) چطور خود را برای ماه رمضان آماده می‌کند؟ ایشان خدا را برای این ماه حمد می‌کند، ماهی که با اوصاف فراوان رسیده و قابلیت رضوان الهی را دارد، راهی که خیرات به سوی خدا در این ماه فراهم است.
عرض شد که بعضی زمان‌ها و بعضی مکان‌ها شرافت دارند و تشریف پیدا کرده‌اند، یکی از زمان‌های شریف، ماه مبارک رمضان است. یکی از آن زمان‌های شریف روز جمعه است که می‌گویند سید الایام است، یکی از مکان‌های شریف، بیت الله است که شرافتی پیدا کرده‌اند. خب حالا قضیه‌ی این شرافت چیست؟ خداوند چرا شرافتی تعیین کرده است؟ مسجد زیاد است ولی خداوند یک مسجد را با عنوان «بیتی» فرموده است؛ به حضرت ابراهیم و اسماعیل فرمود: «طَهِّرا بَیْتِیَ» (البقرة : 125)، آن خانه، خانه‌ی من است. کعبه‌ی مکرمه و معظمه را به خودش نسبت داده است که فرمود: «بَیْتِیَ». این‌ها امتیازی است که می‌خواهد به ما توجه دهد که این خانه اهمیتی دارد. ماه رمضان که شهر الله شده، اهمیتی دارد و حواس انسان به اهمیت این شهر باید باشد. لذا صناعی می‌گوید: «کعبه را جامه کردن از هوس است / یاء بیتی جمال کعبه بس است». بعضی می‌گفتند که برای کعبه چه کنیم؟ پرچم و پارچه‌ی زربافت بیاوریم؟ ابریشم بیاوریم؟ چه کنیم که کعبه را تزئین کنیم؟ ایشان فرمود: کعبه از این تزئین‌ها و پارچه‌ی مطلّا و زربافت و ابریشم نمی‌خواهد. شرافت کعبه این است که خداوند متعال با عنوان «بیتی» فرموده است؛ خانه، خانه‌ی من است. این عبارت به آنجا شرافت داده است. کعبه زینت داده است و زینت کعبه این است که خداوند متعال فرمود: «طَهِّرا بَیْتِیَ»، این یاء «بیتی» خودش زینت کعبه است.
خدا به انسان هم این زینت را داد و فرمود: «نَفَخْتُ فِیهِ مِنْ رُوحِی» (الحجر : 29)، در بحث‌های ادبیات به این اضافه، اضافه‌ی تشریفیه می‌گویند. خانه با این اضافه و با منسوب شدن به خداوند متعال شرافت پیدا می‌کند. ماه رمضان هم همین است. «قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْکُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَکَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ الْمَغْفِرَةِ»، امام سجاد(ع) می‌خواهد ما را توجه دهد، خدا را حمد می‌کند که خدایا، شکرت که یکی از آن راه‌هایی که به سمت خودت قرار دادی، «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْکَ السُّبُلِ شَهْرَهُ» حمد خدای را که یکی از راه‌های خود که ما را به سوی خویش راهنمایی کند، شهر الله قرار داده است «شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ، وَ شَهْرَ الْإِسْلَامِ، وَ شَهْرَ الطَّهُورِ».
در ادامه این نشست حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر «محمدرضا فوادیان» صحیفه‌پژوه و استاد حوزه علمیه اظهار داشت:
بسم الله الرحمن الرحیم
همان‌طور که مستحضرید، تنها ماهی که نامش در قرآن آمده ماه رمضان است. خداوند 12 ماه آفریده و فقط «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآن» (البقرة : 185) در این کتاب آسمانی آمده است.
خداوند تبارک و تعالی روزه را بر تمام دین‌ها لازم و واجب کرده است: «کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیامُ کَما کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ» (البقرة : 183) و هدف از جعل روزه هم این است که انسان‌ها خویشتن‌دار شوند و بتوانند نفس‌شان را مدیریت کنند.
*وضعیت روزه‌داری در زمان امام سجاد(ع)
در زمان امام سجاد(ع) وضعیت روزه‌داری چطور بود؟ ما برای فهم دقیق از دعای ماه مبارک رمضان باید فضای صدور دعاها را هم در نظر بگیریم. در زمان امام سجاد(ع) وضعیت اسلام به لحاظ اجتماعی، فرهنگی و سیاسی، وضعیت فوق‌العاده پریشانی است. شما اگر کتاب انسان 250 ساله‌ی مقام معظم رهبری را بخوانید، وضعیت عبادت در آن دوران را که ملاحظه کنید، می‌بینید که چقدر آشفته است. امام سجاد(ع) در قالب دعا آنچه را که مسلمانان در این ماه باید رعایت کنند به ما درس داده است. دانشگاه اهل بیت(ع)، دعاها و زیارت‌های ائمه(ع) هستند.
ما دو دعای 44 و 45 صحیفه‌ی سجادیه را ویژه‌ی ماه مبارک می‌دانیم؛ دو دعای دیگر هم هستند که می‌توانیم در ماه رمضان استفاده‌ی خوبی کنیم: یکی دعای رؤیت هلال و دعای 43 صحیفه‌ی سجادیه است که شیخ عباس قمی و سایر بزرگان شیعه در کتاب‌های دعاهایشان نوشته‌اند که شب اول مستحب است انسان این دعا را بخواند. امام سجاد(ع) وقتی هلال ماه را رؤیت می‌کردند، با ماه صحبت می‌کردند و این هم جان‌انگاری بودن تمام فضای عالم را برای ما تداعی می‌کند.
*اصل درک ماه رمضان، حمد و شکر دارد
حضرت دعایی هم دارد که دعای ختم قرآن است. الحمدلله مردم در ماه رمضان خوب قرآن می‌خوانند و باید هم بخوانند. ماه رمضان، ظرف نزول قرآن کریم است، عظمت ماه رمضان و روزه به واسطه‌ی نزول قرآن است «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآن». حال که مردم قرآن می‌خوانند، بیایند و ببینند که وقتی امام سجاد(ع) قرآن را ختم می‌کردند، با خدا چطور صحبت می‌کردند؟ پس از ظرفیت دعاهای دیگر هم در ماه رمضان می‌توانیم استفاده کنیم. همین دعا با حمد شروع شده است و فراز بعدی این جمله عجیب است: «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ». ما خدا را شکر می‌کنیم که مفت و مجانی طرح و برنامه‌ی بندگی را به ما داده است. اگر کسی فرمولی کشف کند و یا راه و روشی بلد باشد، چقدر هزینه می‌گیرد که ما آن راه و روش را یاد بگیریم؟ خداوند مجانی، راه بندگی در این ماه را به ما نشان داده است. چقدر ما را دوست داشته که دعوت کرده، چقدر ما را دوست داشته که در 11 ماه دیگر از بین نرفته باشیم و به ما عمری داده تا این ماه را درک کنیم لذا خود درک ماه رمضان، حمد و شکر دارد. در دعای اول صحیفه هم می‌خوانید که تفاوت بین انسان و حیوان، حمد و شکر است. یعنی فصل مقوّمیت انسان بر اساس صحیفه، حمد و شکر خداوند است.
خیلی از من سؤال می‌کنند که حاج‌آقا، ما وقتی به میهمانی می‌رویم، میزبان برای ما سفره پهن می‌کند، غذا و نوشیدنی می‌آورد. خدا ما را به میهمانی دعوت کرده و گفته که نخور و نیاشام. چرا؟ امام سجاد(ع) بسیار زیبا به این سؤال جواب می‌دهد. ایشان می‌فرمایند: خدایا «فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ» چیزهایی که در ماه‌های دیگر حلال بود، در ماه رمضان فرمودی از اذان صبح تا اذان مغرب نخور، نیاشام و مبطلات روزه را انجام نده، چرا؟ «إِعْظَاماً وَ حَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ»؛ طعام را بر ما نهی کردی، شرب و نوشیدن را بر ما نهی کردی، چرا؟ «إِکْرَاماً»؛ به خاطر اینکه می‌خواهد به من کرامت دهد. این به خاطر عظمت انسان است.
*ماه رمضان یک طرح و برنامه‌ی الهی برای مدیریت نفس است
انسان‌ها از دو بُعد جسم و روح تشکیل شده‌اند، برای پرورش جسم باید غذاهای خوب، پرکالری و پرانرژی مصرف کرد تا جسم پرورش پیدا کند. اگر بخواهیم روح را پرورش دهیم، چطور است؟ روح هم باید پرورش پیدا کند. اگر جسم پرورش پیدا کند، روح به زحمت می‌افتد، ولی اگر کسی روح را پرورش دهد، جسم او را همراهی می‌کند. شهید حاج قاسم سلیمانی می‌گفت که 30 سال درست نخوابیده است. چه شب‌هایی که نمک در چشمش می‌ریخت تا پلک نزند. چرا به جسم سختی می‌دهد؟ چرا خداوند در قرآن فرموده: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی کَبَدٍ» (البلد : 4)، چرا انسان را در رنج آفریده است؟ آیا خدا از نخوردن و نیاشامیدن ما لذت می‌برد؟ مسلمانان در برخی از کشورها باید ساعات زیادی روزه بگیرند. چرا؟ چون خدا می‌خواهد روح را پرورش دهد. خوردن و آشامیدن در 11 ماه در هر ساعتی برای انسان مباح بود، اما در ماه مبارک رمضان، غذا و آب است، حلال است ولی روزه‌دار به آن دست نمی‌برد. به ساعت نگاه می‌کند که 5 دقیقه‌ی دیگر مانده است. چایی را ریخته و نگاه می‌کند که 1 دقیقه‌ی دیگر مانده است. کسی که در ماه رمضان می‌تواند نفسش را مدیریت کند و از حلال دست بکشد، در 11 ماه دیگر به راحتی می‌تواند حرام را کنار بگذارد. پس این یک طرح و برنامه‌ی الهی برای مدیریت نفس است «لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ» (البقرة : 183).
امام سجاد(ع) نفرموده که روزه در این ماه رمضان واجب شده و فقط هم نخوردن و نیاشامیدن است. درس امام سجاد(ع) بالاتر از این حرف‌ها است، ایشان می‌فرماید: شما وقتی روزه می‌گیرید، سعی کنید که اعضاء و جوارح شما هم روزه داشته باشند. حضرت 7-8 مورد می‌فرماید: «وَ أَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِکَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیکَ»، بالاترین و بافضیلت‌ترین عمل در ماه مبارک رمضان گناه نکردن است، نه اینکه قرآن خواندن و روزه گرفتن باشد. انسان روزه‌دار لازم است، کارهایی که باعث رضایت خدا می‌شود انجام دهد. انسان با گوشش از لغو و لهو دوری کند، با چشمش گناه نکند، با دستش ظلم نکند، با قدمش به سوی معصیت پیش نرود، درباره‌ی شکمش رعایت کند، لقمه شبهه‌ناک به آن ندهد و با زبانش غیبت نکند و نیش نزند.
*بایسته‌های روزه‌دار از دیدگاه امام سجاد(ع)
امام سجاد(ع) بیان می‌کند که اعضاء و جوارح باید روزه داشته باشند. در ادامه ایشان به ما دستوری می‌دهد. خدایا، ما چه کنیم؟ اولاً «وَفِّقْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ»، نماز رکن دین است. امام سجاد(ع) 2-3 جمله درباره‌ی نماز بیان می‌کند. ما نماز و روزه را زیاد انجام دادیم، ببینید که حضرت چه نکات اجتماعی را بیان می‌کند. خدایا «وَفّقنَا فِیهِ»، همان‌طور که به ما توفیق می‌دهی که روزه بگیریم و نماز بخوانیم «وَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَ الصِّلَةِ» یعنی صله‌ی رحم کنیم. سوم «أَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَ الْعَطِیَّةِ»؛ همسایه‌داری کنیم. ماه رمضان در صحیفه‌ی سجادیه به همسایه‌داری تأکید می‌کند، با اینکه دعای مستقلی برای حقوق همسایگان در صحیفه وجود دارد. امام سجاد(ع) تأکید می‌کنند که «أَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ»، در اموال انسان حقی برای سائلین و محرومین وجود دارد، نکند انفاق را فراموش کنیم. بعد ایشان می‌فرمایند: «أَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا»؛ دوستی کردن با دیگران، با کسانی که با ما قهر کرده‌اند، با صلح و صفا وارد شویم «وَ أَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا» و انصاف داشته باشیم. انصاف هم یک کلمه است، یعنی چه؟ هر چه برای خودت می‌پسندی برای دیگران بپسند.
در ادامه امام سجاد(ع) می‌فرماید: اهل مصالحه کردن و تقرب باشید و حب و بغض‌تان برای خدا باشد. حضرت نکات اجتماعی را بیان می‌کند و با این دعا مشخص می‌شود که ما در ماه رمضان باید چه کنیم.
*عباراتی از صحیفه سجادیه درباره‌ی ماه مبارک رمضان
ویلیام چیتیک یک عرفان‌پژوه آمریکایی است که صحیفه‌ی سجادیه را به زبان انگلیسی ترجمه کرده است. مقدمه‌ی خواندنی دارد. وی می‌گوید: اگر می‌خواهید با فرهنگ اسلام آشنا شوید، پای صحیفه بنشینید. انسان وقتی به شهری می‌رسد، شهرک‌های صنعتی و برج و باروها، یا حاشیه‌ی شهرها را می‌بیند، ولی وقتی می‌خواهید شهر را بشناسید باید داخل شهر را ببینید. اگر می‌خواهید ببینید که فرهنگ مردم چطور است، به خانه‌های آن‌ها بروید و شمعدانی‌های لب حوض‌شان را ببینید و ماهی‌های قرمز را ببینید. اگر می‌خواهید فرهنگ مردم را متوجه شوید، سر سفره با آن‌ها هم‌غذا شوید. می‌گوید که وقتی شما به اسلام نگاه می‌کنید، جنگ‌های پیامبر(ص) را می‌بینید که به نظرتان خشن است، اما اگر می‌خواهید ببینید که اسلام چیست، صحیفه را بخوانید. اگر می‌خواهیم ماه رمضان اسلامی را بفهمیم، طبق تعبیر ویلیام چیتیک باید ببینیم که امام چه فرموده است.
در دعای چهل‌وپنجم، حضرت مطالب فوق‌العاده ارزشمندی را بیان می‌کند. حضرت در جمله‌ای می‌فرماید: خدایا، ما در ماه رمضان یک‌سری کارهایی را انجام نداده‌ایم و تفریط کرده‌ایم. به ما فرموده‌اند که یک آیه بخوانی، ثواب یک ختم قرآن دارد. برای خواندن «الم» (البقرة : 1) در ماه رمضان، ثواب یک ختم قرآن را می‌دهند، لذا انسان تا می‌تواند باید قرآن بخواند. «لِکُلِّ شَیْءٍ رَبِیعٌ وَ رَبِیعُ الْقُرْآنِ شَهْرُ رَمَضَانَ»، ماه رمضان ماه دعا است، ماه قیام است، ماه صله‌ی رحم است، ماه آشتی و دوستی است، ولی من تفریط کردم و این برنامه را اجرا نکردم. خدایا، به خاطر کارهایی که نکردم به من اجر بده. چه کسی می‌تواند با خدا این‌طوری حرف بزند؟ جمله‌اش این است: «فَأْجُرْنَا عَلَی مَا أَصَابَنَا فِیهِ مِنَ التَّفْرِیطِ أَجْراً نَسْتَدْرِکُ بِهِ الْفَضْلَ الْمَرْغُوبَ فِیهِ»، خدایا، اجر و پاداش کارهایی که نکردم را به من بده. ببینید که چقدر انسان می‌تواند با این دعا پیمانه‌ی خودش را از ماه رمضان پر کند.
*درخواست‌های امام سجاد(ع) از خداوند در ماه رمضان
جمله‌ی دیگر هم در صحیفه آمده که فوق‌العاده عجیب است. امام سجاد(ع) در دعای چهل‌وپنجم می‌گوید: «اللَّهُمَّ وَ مَنْ رَعَی هَذَا الشَّهْرَ»؛ هر کسی که در ماه رمضان، حرمت این ماه را رعایت کرده و قیام داشته و حدود الهی را رعایت کرده است، خدایا، به آن‌ها چه می‌دهی؟ برای نمونه، امام زمان(عج) در این عصر و زمان، در ماه رمضان روزه گرفته است. مستحضرید یکی از ویژگی‌های ماه رمضان که امام سجاد(ع) در ابتدای دعای 44 بیان می‌کند، این است که خدایا، ماه رمضان را قرار دادی، اول و آخر آن را هم مشخصاً بسته‌ای و نمی‌توان تغییر داد، برای مثال یک سال ماه رمضان به تابستان بیفتد، بگوییم: خدایا، اجازه بده در یک ماه دیگر که هوا خنک‌تر است، روزه بگیرم! نمی‌توان 5 روز زودتر شروع کنیم و 5 روز زودتر تمام کنیم. حدود ابتدای رمضان تا انتهای رمضان مشخص است.
ولیّ خدا در این عصر و زمان روزه گرفته است، خدایا، به او چه می‌دهی؟ پیامبر(ص)، اولیاء دین، خوبان این امت و مسلمانان پاک در ماه رمضان روزه گرفته‌اند. ببینیم که امام سجاد(ع) چه درخواستی کرده‌اند؟ «فَهَبْ لَنَا مِثْلَهُ» خدایا، مثل آن چیزی که به خوبان درگاهت در ماه مبارک رمضان می‌دهی، به من هم بده. در ادامه امام سجاد(ع) می‌گوید: مثل آن نه، بلکه بیشتر هم بده. جمله‌ی عجیبی است «وَ أَعْطِنَا أَضْعَافَهُ مِنْ فَضْلِکَ، فَإِنَّ فَضْلَکَ لَا یَغِیضُ»، الله اکبر از این جمله! نگوییم که خدا نمی‌دهد. خدایا، به انبیاء و اولیاء خود در ماه رمضان چه دادی؟ به من بیشترش را بده. اگر خدا نمی‌دهد، امام سجاد(ع) هم درخواست نمی‌کند، از اینکه امام سجاد(ع) درخواست کرده، معلوم می‌شود که خدا می‌دهد.
امام سجاد(ع) می‌گوید: خدایا، «وَ اکْتُبْ لَنَا»؛ خدایا، برای ما بنویس. چه بنویسد؟ «مِثْلَ أُجُورِ» اجرهای «مَنْ صَامَهُ» هر کسی که روزه گرفته، «أَوْ تَعَبَّدَ لَکَ» یا هر کسی که در ماه رمضان تو را عبادت کرده است. به این کلمه‌ای که می‌گویم دقت بفرمایید «إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَةِ». خدایا، تا روز قیامت، هر کسی که روزه می‌گیرد، چه اجری به آن‌ها می‌دهی؟ «وَ اکْتُبْ لَنَا» آن‌ها را برای ما هم بنویس. خدایا، به ما آن اجری را بده که انبیاء و اولیاء از ابتدای خلقت تا روز قیامت در ماه رمضان عبادت کرده‌اند. امام سجاد(ع) چه وسعتِ درخواستی دارد و چه شرح صدر و بسط وجودی می‌دهد.
دعایی که همه ما در ماه رمضان می‌خوانیم این است که «اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَرِیضٍ». در این دعا لفظ «کل» آمده است، نمی‌گوید که خدایا، مریض‌های مسلمان را شفا بده. نه، تمام مریض‌ها را شفا بده.
از آقا شیخ علی پسر مرحوم آیت‌الله بهجت سؤال کردند که پدر شما در شب‌های قدر از خدا چه می‌خواست؟ ایشان گفت: پدرم شب‌های قدر می‌گفت: خدایا، افرادی که مسلمان نیستند را مسلمان بگردان. مرحوم آیت‌الله بهجت برای دیگران دعا می‌کرد و تربیت یافته‌ی ادعیه‌ی مکتب و دانشگاه اهل بیت(ع) بود.
*خداوند در ماه رمضان برای خلایقش سنگ‌تمام گذاشته است
خداوند در ماه رمضان فرصت ویژه‌ای به ما داده که فوق‌العاده است «نَوْمُکُمْ فِیهِ عِبَادَةٌ»، بخوابی هم روزه داری، «أَنْفَاسُکُمْ فِیهِ تَسْبِیحٌ»، نفس کشیدن که در اختیار خودمان نیست، نفس می‌کشیم ولی ثواب «سبحان الله» برای ما می‌نویسند. از چنین سفره‌ای با چنین میزبانی و با چنین مائده‌ای که قرآن است، باید استفاده کنیم، چون خداوند برای خلایقش سنگ تمام گذاشته است. این میهمانی فقط مخصوص ما باشد؟ خدایا، تو که به همه می‌دهی، هر کسی که مسلمان نیست و از این فیض محروم است، خدایا، حظّ و بهره‌ای برای آن‌ها هم قرار بده.
امام سجاد(ع) با این دعاها ما را این‌طور تربیت می‌کند که برای همه بخواهید. خیلی عجیب است.
امیدوارم که خداوند تبارک و تعالی به ما توفیق دهد که با صحیفه انس داشته باشیم. مقام معظم رهبری می‌فرماید که صحیفه عصاره‌ی تفکر اهل بیت(ع) است. این کتاب مُعجزنشان است. امام سجاد(ع) 34 سال امامت کرده، دوران سخت عاشورا را تحمل کرده و دوران اسارت را هم دیده است. 34 سال با خدا حرف زده، چه شده؟ این کتاب شده است. سخت‌ترین دوران امامت، متعلق به امام سجاد(ع) بوده است. کدام امام را سراغ دارید که امام شده باشد در حالی که دستانش را به عنوان اسیر بسته باشند؟ ایشان با خدا حرف زده است.
خداوند شهید سلیمانی را رحمت کند. ایشان می‌گوید: این‌قدر که خداوند در تهدیدها فرصت گذاشته، در دل خود فرصت‌ها فرصت نگذاشته است. اگر شرایط ما برای روزه‌داری و بندگی سخت است، هر طور که شما بگویید اگر تهدید زیاد است، ولی خداوند در دل آن‌ها فرصت‌های زیادی گذاشته است. اگر در لسان روایات نگاه کنید، در روایات آخرالزمان تهدید وجود دارد، به هر وضعیتی که بگویید. دین این‌گونه می‌شود، وضعیت معیشت این‌گونه می‌شود، اقتصاد و فرهنگ، سیاه و تاریک است، اما ما باید نگاه کنیم که خداوند در دوران آخرالزمان چه فرصت‌هایی را برای ما قرار داده است. صحیفه به ما شناخت فرصت‌ها و استفاده از فرصت‌ها را می‌دهد و امیدوارم که همگان از تمام فیوضات ماه مبارک بهره‌مند شویم.
......................................
پایان پیام/ 167
نظر شما