از غدیر تا سقیفه: واکاوی یک انحراف تاریخی

خبرگزاری بین المللی اهل بیت علیهم السلام_ ابنا: تحلیل خطبه 54 نهج البلاغه در پرتو واقعه غدیر و بیعت مردم با امیرالمومنین (ع)

 بیعت غدیر و تضمین الهی

خطبه 54 نهج البلاغه، بیانگر عمق فاجعه انحراف امت از مسیر ولایت و امامت پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) است. این خطبه که در مقام بیان حق غصب شده امیرالمومنین (ع) ایراد شده است، ارتباط تنگاتنگی با واقعه غدیر خم دارد. در غدیر، پیامبر (ص) به فرمان الهی، علی (ع) را به عنوان ولی و امام منصوب کرد و از مردم بیعت گرفت، اما پس از رحلت ایشان، این بیعت ها به فراموشی سپرده شد.

توصیف بیعت کنندگان در خطبه 54

 1. تشبیه مردم به شتران تشنه
امیرالمومنین (ع) در این خطبه مردم را به شتران تشنه ای تشبیه می کند که به آب نزدیک شده اند و ساربان آنها را رها کرده است. این تشبیه بیانگر چند نکته است:(1)
- بی نظمی و هرج و مرج: همانطور که شتران رها شده به هم پهلو می زنند، مردم نیز پس از رحلت پیامبر (ص) دچار بی نظمی شدند.
- تشنه ولایت بودن: تشنگی شتران نماد نیاز فطری مردم به امامت و ولایت بود.
- فقدان رهبری: رها شدن شتران نشان دهنده فقدان رهبری الهی پس از پیامبر (ص) است.

 2. هجوم مردم برای بیعت
حضرت علی (ع) توصیف می کنند که چگونه مردم برای بیعت به سوی او هجوم آوردند، به طوری که گمان کرد ممکن است در این ازدحام کشته شود. این صحنه نشان می دهد:
- تغییر ناگهانی مواضع: همان مردم که سالها حق علی (ع) را غصب کرده بودند، ناگهان به سوی او هجوم آوردند.
- عدم درک عمیق از بیعت: بیعت آنها بیشتر از روی نیاز و ترس بود تا شناخت و اعتقاد به امامت.
- تضاد با بیعت غدیر: در غدیر، بیعت با شناخت و اختیار بود، اما این بیعت با آشفتگی و اجبار همراه بود.

 مقایسه بیعت غدیر و بیعت پس از عثمان

 1. بیعت غدیر: بیعت آگاهانه و اختیاری
- در غدیر خم، پیامبر (ص) پس از نصب علی (ع) به ولایت، از مردم بیعت گرفت.
- این بیعت با آگاهی کامل و در اوج سلامت عقلی و روحی جامعه انجام شد.
- بیعت کنندگان غدیر با اختیار کامل و از روی ایمان، ولایت علی (ع) را پذیرفتند.

 2. بیعت پس از قتل عثمان: بیعت اجباری و اضطراری
- بیعت توصیف شده در خطبه 54، پس از قتل عثمان و در شرایط آشفتگی اجتماعی انجام شد.
- مردم بیشتر از روی ترس و نیاز به نظم اجتماعی به سوی علی (ع) آمدند.
- این بیعت فاقد عمق اعتقادی بیعت غدیر بود.

تحلیل تصمیم امام برای پذیرش خلافت

امام علی (ع) در این خطبه به دو گزینه اشاره می کند:
1. مبارزه با مردم و پذیرش مسئولیت خلافت
2. انکار دین محمدی (ص)

ایشان پذیرش جنگ و مشکلات حکومت را بر ترک مسئولیت الهی ترجیح دادند. این تصمیم چند نکته را درباره بیعت نشان می دهد:
- مسئولیت در قبال بیعت: امام خود را در قبال بیعت مردم مسئول می‌دانستند.
- حفظ ارزشهای دینی: پذیرش خلافت برای حفظ دین بود، نه قدرت طلبی.
- تداوم خط غدیر: امام با پذیرش خلافت، در واقع به بیعت غدیر جامه عمل پوشاندند.

غدیر، بیعت ناتمام

خطبه 54 نهج البلاغه نشان می دهد که بیعت مردم پس از عثمان، هرگز نتوانست جایگزین بیعت آگاهانه غدیر شود. امام علی (ع) اگرچه به حکم مسئولیت الهی خلافت را پذیرفتند، اما همواره از عدم درک صحیح امت از مقوله ولایت رنج می بردند. این خطبه گویای این واقعیت است که جامعه اسلامی پس از غدیر، هرگز نتوانست به سطحی از بلوغ برسد که شایسته پیروی از امام معصوم باشد.

پی‌نوشت:

1- نهج البلاغه- خطبه 54_ ترجمه محمد دشتی_ مردم همانند شتران تشنه ای که به آب نزدیک شده، و ساربان رهاشان کرده، و عقال (پای بند) از آنها گرفته، بر من هجوم آوردند و به یکدیگر پهلو می زدند، فشار می آوردند، چنان که گمان کردم مرا خواهند کشت، یا بعضی به وسیله بعض دیگر می میرند و پایمال می گردند.
پس از بیعت عمومی مردم، مسئله جنگ با معاویه را ارزیابی کردم، همه جهات آن را سنجیدم تا آن که مانع خواب من شد، دیدم چاره ای جز یکی از این دو راه ندارم: یا با آنان مبارزه کنم، و یا آن چه را که محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آورده، انکار می نمایم، پس به این نتیجه رسیدم که، تن به جنگ دادن آسانتر از تن به کیفر پروردگار دادن است، و از دست دادن دنیا آسان تر از رها کردن آخرت است.