گزارشات تاریخی در مورد جزئیات برخورد سپاه کوفه با قافله امام حسین(ع)

وظیفه حرّ بن یزید این بود که امام حسین(علیه‌السلام) را به کوفه برده و از بازگشت او جلوگیری کند. امام در خطبه‌ای خطاب به مردم کوفه فرمود که اگر تعهد دهند بدون تعرض وارد شهر شود، قبول می‌کند، در غیر این صورت باز خواهد گشت(۱). امام پس از دریافت نامه‌های مردم کوفه، از مکه به سوی کوفه حرکت کرد و پیش از رسیدن خبر شهادت مسلم بن عقیل، حرکت ادامه داشت. اما پس از دریافت خبر شهادت مسلم، حرکت کاروان کند شد و بحث‌هایی درباره بازگشت پیش آمد، ولی برادران مسلم خواستار ادامه مسیر و گرفتن انتقام بودند(۲) (۳).

این نشان می‌دهد که آن‌ها هنوز امید پیروزی داشتند و امام هم به دلیل فشار سیاسی و ضرورت موضع‌گیری در برابر یزید، مسیر را ادامه داد. برخی گفته‌اند که مردم کوفه به امام امید داشتند و اگرچه مسلم نتوانسته بود آنان را بسیج کند، شخصیت امام توان جذب آن‌ها را داشت(۴). امام همچنین نامه‌ای توسط قیس بن مسهّر به مردم کوفه فرستاد تا به تعهدات خود پایبند باشند(۵).

پس از رسیدن خبر شهادت مسلم و درگیری‌های داخلی کوفه، امام تصمیم به بازگشت گرفت اما با سپاه حرّ روبرو شد. حرّ به دنبال بردن امام به کوفه بود اما امام درخواست او را رد کرد. حرّ حاضر شد تا سپاه امام را به سرزمینی خشک و دور از کوفه و مکه ببرد، اما بازگشت به مکه یا کوفه را نپذیرفتند(۶) (۷) (۸). امام بارها تقاضای بازگشت به مکه کرد و حتی پیشنهاد بازگشت به شام یا شرق اسلامی را نداد، بلکه تنها بازگشت به مکه یا مدینه را خواستار بود(۹) (۱۰) (۱۱).

بلاذری گزارش می‌دهد که امام هیچ‌گاه قصد بیعت با یزید نداشت و حتی رفتن به شام به معنی پذیرش خلافت یزید نبود. هدف اصلی امام فرار از منطقه تحت سلطه ابن زیاد بود که بسیار ستمگر بود و امام مطمئن بود یزید هم او را خواهد کشت(۱۲) (۱۳) (۱۴).

وقتی امام به حرّ توضیح داد که فقط به خاطر نامه‌های کوفیان به اینجا آمده، حرّ گفت که اطلاعی از نامه‌ها ندارد و تأکید کرد وظیفه‌اش بردن امام به کوفه است. امام نپذیرفت و خواست به سمت مکه برگردد اما حرّ جلوگیری کرد و در نهایت توافق کردند به سمت منطقه العذیب بروند؛ جایی که نه کوفه بود و نه مکه(۱۵) (۱۶).

در مسیر، پیشنهاد شد به جبال بروند ولی به دلیل حضور سپاه حرّ این امکان نبود(۱۷). امام تلاش کرد از کوفه فاصله بگیرد اما حرّ مانع شد و در نهایت به قصر بنی مقاتل و سپس نینوی رسیدند(۱۸). ابن زیاد دستور داد امام را تنها در بیابانی خشک و بدون آب نگه دارند(۱۹). چند تن از شیعیان کوفه توانستند به امام بپیوندند، هرچند حرّ مخالفت می‌کرد(۲۰).

زهیر بن قین به امام پیشنهاد حمله داد اما امام نپذیرفت و گفت که کراهت دارد جنگ را آغاز کند(۲۱). رسیدن به کربلا در دوم محرم (چهارشنبه یا پنجشنبه) بود(۲۲). مسعودی تعداد همراهان امام را پانصد سواره و صد پیاده ذکر کرده است(۲۳)، هرچند احتمالاً تعداد کم‌تر بود و در شب عاشورا برخی از یاران امام را تنها گذاشتند.

روز ورود امام به کربلا، سپاه ابن زیاد جمع شدند و گروه‌های قبایل را به تدریج فرستادند تا از همه آن‌ها مسئولیت خون امام به عهده گرفته شود. ابن زیاد حدود ۲۲۰۰۰ نفر را روانه کربلا کرد(۲۴) (۲۵) (۲۶). او هشدار داد که هر کس بعد از این روز به سپاه نپیوندد، مسئولیتش ساقط است(۲۷).

عمر بن سعد، که فرمانده لشکر کوفه بود، ابتدا مأموریت داشت به ری برود و با دیلمیان مبارزه کند، اما به خاطر کشتن امام حسین، فرماندهی نیروهای کوفه در کربلا را بر عهده گرفت(۲۸) (۲۹). او ابتدا نماینده‌ای نزد امام فرستاد و پرسید چرا آمده است. امام نامه‌های مردم کوفه را نشان داد و گفت اگر مایل نیستند، باز می‌گردد. عمر بن سعد این را به ابن زیاد گزارش داد و گفت امام متعهد به بازگشت یا رفتن به سرحدات است که به مصلحت امت است(۳۰).

اما شمر بن ذی‌الجوشن مانع پذیرش این پیشنهاد شد و ابن زیاد که ابتدا مایل به پذیرش بود، به او گوش داد و به ابن سعد دستور داد: «او را بکُش اگر بیعت نکرد» (۳۱). وقتی امام این پیام را شنید، گفت: «پاسخ ابن زیاد را نمی‌دهم، مرگ را می‌پذیرم» (۳۲).

چند روز قبل از عاشورا، ابن زیاد به شدت دستور داد که امام و همراهانش از آب محروم شوند تا مانند عثمان علیه‌السلام تشنه بمانند(۳۳) (۳۴).

در روزهای پایانی، امام حسین(علیه‌السلام) تلاش‌هایی برای منصرف کردن عمر بن سعد از جنگ کرد، اما او به طمع حکومت ری نپذیرفت. شمر بن ذی‌الجوشن به دلیل نسبت فامیلی با مادر حضرت عباس(علیه‌السلام)، امان‌نامه‌ای برای او و برادرانش گرفت، ولی آنان آن را رد کرده و با وفاداری کنار امام ماندند(۳۵). درباره علی‌اکبر نیز امان‌نامه‌ای نقل شده، اما او آن را رد کرد و گفت: «قرابت با پیامبر(ص) از قرابت با ابوسفیان شایسته‌تر است» (۳۶).

سپاه ابن زیاد قصد حمله در عصر تاسوعا داشت، ولی با درخواست امام برای تأخیر تا فردا موافقت شد. امام در شب عاشورا یاران خود را آزاد گذاشت تا بروند، ولی آنان با وفاداری ماندند(۳۷). امام دستور داد اطراف خیمه‌ها را خندق بکنند. از صبح عاشورا، سپاه امام با اراده‌ای استوار در برابر دشمن ایستاد. آوردن اهل بیت به کربلا نشانه‌ای از برنامه‌ریزی امام برای تأثیرگذاری سیاسی پس از شهادت و احتمال پیروزی بود، زیرا در صورت ماندن اهل بیت در حجاز، ممکن بود امویان بر آنان تسلط یابند و فجایعی پدید آورند.

امام در شب عاشورا فرمود که جز شهادت، سرنوشت دیگری نیست و اجازه داد هرکس می‌خواهد، برود: «فَأَنْتُمْ فِی حَلٍّ مِنِّی...»(۳۸). با این حال، اشاره‌ای به امکان پیروزی یا تغییر تصمیم دشمن نیز مطرح شد. پیوستن حر بن یزید به همراه سی تن در صبح عاشورا(۳۹) و روشنگری‌های سیاسی امام، نشانه‌ای از احتمال این تغییر بود. اما خباثت عمر بن سعد، شمر و فشار ابن زیاد مانع این تحول شد و فاجعه کربلا رخ داد. عمر بن سعد در حالی به جنگ آمد که پدرش از قاعدین بود(۴۰)، و شمر نیز شخصیتی خبیث و خوارج‌صفت بود(۴۱).

طبق برخی گزارش‌ها، امام ۵۰ همراه داشت که ۲۰ نفر دیگر نیز به او پیوستند(۴۲). پیش از نبرد، امام خطاب به سپاه دشمن، بر دلایل حضورش تأکید کرد و یادآور شد که آنان خود او را دعوت کرده‌اند، و اگر خواهان بازگشت او هستند، مانعی ندارد. همچنین به جایگاه خود به‌عنوان فرزند رسول‌الله(ص) و سخن پیامبر درباره او و برادرش به‌عنوان «سید جوانان اهل بهشت» اشاره کرد. او خواست تا اگر حرفش را نمی‌پذیرند، از صحابه‌ای مانند جابر، ابو سعید و زید بن ارقم بپرسند(۴۳). ابن حضیر نیز سخنان مشابهی گفت(۴۴) و زهیر بن قین نیز بر مردم حجت را تمام کرد(۴۵).

حرّ پس از شنیدن سخنان امام و پاسخ عمر بن سعد که گفته بود: «اگر دست من بود او را نمی‌کشتم، ولی چاره‌ای نیست»، توبه کرد، به امام پیوست و پس از کشتن دو نفر به شهادت رسید(۴۶). یزید بن ابی زیاد نیز به امام پیوست و شهید شد(۴۷).

در آغاز نبرد، امام مانند سیره امام علی(علیه‌السلام) شروع‌کننده جنگ نبود، بلکه عمر بن سعد اولین تیر را رها کرد و گفت: «شهادت دهید که من اولین تیر را پرتاب کردم» (۴۸). یاران امام ابتدا به‌صورت انفرادی به میدان رفتند. با افزایش تلفات دشمن، عمرو بن حجاج هشدار داد که اگر فقط جنگ تن‌به‌تن ادامه یابد، سپاه دشمن شکست خواهد خورد، و دستور تیراندازی جمعی داد(۴۹).

پس از حملات متعدد، ابتدا یاران و سپس اعضای خاندان امام به شهادت رسیدند. منابع تاریخی از جمله ابن سعد در طبقات جزئیات این رخداد را ثبت کرده‌اند. نبرد کربلا با شهادت امام حسین(علیه‌السلام)، بیش از هفتاد نفر از یارانش و کشته شدن حدود ۸۸ نفر از سپاه دشمن پایان یافت(۵۰) (۵۱).

پی نوشت: