خبرگزاری بین المللی اهل بیت (ع)_ابنا: پذیرش ولایتعهدی توسط امام رضا (ع) در سال ۲۰۱ هجری یکی از پیچیدهترین و مهمترین رویدادهای تاریخ تشیع است. این مقاله با استناد به منابع معتبر به بررسی شرایط سیاسی عصر عباسی، انگیزههای مأمون از این پیشنهاد، موضعگیری امام رضا (ع)، و تأثیر این رویداد بر تاریخ تشیع میپردازد.
۱. اوضاع سیاسی عصر امام رضا (ع)؛ از هارون تا مأمون
الف) حکومت هارون الرشید و فشار بر علویان
- هارون الرشید (حکومت: ۱۷۰-۱۹۳ هجری) سیاست سرکوب شدید علویان را در پیش گرفت.
- او امام موسیکاظم (ع) را به شهادت رساند و شیعیان تحت شدیدترین خفقان قرار داشتند.
- قیامهای علویان مانند قیام شهید فخ (۱۶۹ هجری) به شدت سرکوب شدند.
ب) جنگ داخلی امین و مأمون و تغییر سیاست عباسیان
- پس از مرگ هارون، جنگ قدرت بین امین و مأمون (پسران هارون) آغاز شد.
- مأمون با کمک ایرانیان و سپاه خراسان بر امین پیروز شد و در ۱۹۸ هجری به قدرت رسید.
- مأمون برای جلب حمایت علویان و ایرانیان (که اکثراً شیعه بودند)، سیاست نرمش نسبت به علویان را در پیش گرفت.
۲. چرا مأمون، امام رضا (ع) را به ولایتعهدی انتخاب کرد؟
الف) انگیزههای سیاسی مأمون
۱. خنثیکردن قیامهای علویان:
- مأمون میدانست که امام رضا (ع) محبوبیت زیادی در میان شیعیان دارد. با ولایتعهدی ایشان، قیامهای شیعیان مشروعیت خود را از دست میدادند.
- طبری در تاریخ الامم و الملوک مینویسد:
«مأمون میخواست با این کار، علویان را به حکومت پیوند بزند تا شورش نکنند.»
۲. جلب حمایت ایرانیان:
- ایرانیان که از مخالفان سرسخت امویان و عباسیان بودند، به امام رضا (ع) علاقه زیادی داشتند.
- مأمون با مرکزیت دادن به خراسان و نزدیکی به امام، حمایت ایرانیان را جلب کرد.
۳. کاهش مشروعیت رقبای عباسی:
- برخی از عباسیان (مانند ابراهیمبنمهدی) در بغداد علیه مأمون شورش کرده بودند. مأمون با این کار، پایههای حکومت خود را مستحکم میکرد.
ب) توطئه پنهان مأمون
- مأمون قصد داشت امام را تحت کنترل بگیرد و مشروعیت او را مصادره کند.
- شیخ مفید در الارشاد (ج۲، ص۲۶۴) مینویسد:
> «مأمون میخواست امام را در چارچوب حکومت قرار دهد تا شیعیان، خلافت عباسی را بپذیرند.»
۳. موضعگیری امام رضا (ع) در برابر ولایتعهدی
الف) پذیرش اجباری با شرط عدم دخالت در حکومت
- امام ابتدا به شدت مخالفت کردند، اما با تهدید مأمون، تحت فشار پذیرفتند.
- کلینی در اصول کافی نقل میکند:
> «امام فرمود: این کار را مانند اجبار به پذیرش خلافت امیرالمؤمنین (ع) میدانم.»
ب) استفاده امام از این موقعیت برای تبلیغ تشیع
- امام در دوران ولایتعهدی:
- مناظرات علمی برگزار کردند .
- خطبههای توحیدی در جمع درباریان ایراد کردند .
- شبکه وکالت شیعه را تقویت کردند.
ج) شروط امام برای پذیرش ولایتعهدی
۱. عدم دخالت در عزل و نصب حکومتی.
۲. عدم شرکت در جلسات فسق و ظلم.
۳. حق اظهار نظر در امور دینی.
۴. تأثیر ولایتعهدی امام رضا (ع) بر تاریخ تشیع
الف) گسترش تشیع در ایران و خراسان
- با سفر امام به خراسان، مذهب تشیع در ایران نهادینه شد.
- حرم امام رضا (ع) به کانون شیعیان تبدیل شد.
ب) افشای چهره واقعی مأمون و عباسیان
- امام در مناظرات و سخنرانیها، فریبکاری مأمون را آشکار کردند.
- شهادت امام به دست مأمون، دروغین بودن دوستی عباسیان با اهلبیت را ثابت کرد.
ج) تقویت مکتب علمی شیعه
- شاگردان امام مانند ابنابیعمیر و یونسبنعبدالرحمن، میراث علمی امام را حفظ کردند.
- امام جواد (ع) در کودکی به امامت رسید، اما به دلیل فعالیتهای دوره پدر، شیعیان به راحتی امامت ایشان را پذیرفتند.
د) الگویی برای تعامل با حکومتهای جور
- امام نشان دادند که گاهی پذیرش ظاهری قدرت برای حفظ اسلام ضروری است.
- این استراتژی بعدها در دوران امام حسن عسکری (ع) و غیبت صغری نیز تکرار شد.
ولایتعهدی امام رضا (ع) یک تاکتیک سیاسی برای حفظ شیعه در شرایط خفقان بود. اگرچه مأمون قصد داشت از امام برای مشروعیتبخشی به حکومت خود استفاده کند، اما امام از این موقعیت برای گسترش تشیع، تقویت شبکه شیعه، و افشای ستم عباسیان بهره بردند. این رویداد، سرآغاز نفوذ عمیق تشیع در ایران و نقطه عطفی در تاریخ شیعه شد.
منابع:
۱. تاریخ طبری، محمدبنجریر طبری.
۲. عیون اخبار الرضا، شیخ صدوق.
۳. بحارالانوار، علامه مجلسی.
۴. الارشاد، شیخ مفید.
۵. المیزان، علامه طباطبایی.
۶. مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی.
نظر شما