نجات رابطه‌ها از زهر کلام: نسخه‌ای برای آرامش قلب‌ها

خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)_ابنا: آموزه‌های قرآنی و روایی، با تأکید بر اصول اخلاقی و رفتاری، راهکارهای جامعی برای کاهش پیام‌های سمی و ارتقای کیفیت ارتباطات انسانی ارائه می‌دهند. این رهنمودها، با تکیه بر کرامت انسانی و اخوت اسلامی، مسیر تعاملی سالم و سازنده را ترسیم می‌کنند.

1. گوش دادن فعال و عدم قضاوت عجولانه (حسن ظن):
"یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ" (1) (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که پاره‌ای از گمان‌ها گناه است).
این آیه به صراحت از سوء ظن نهی می‌کند و تأکید دارد که پیش‌داوری و گمان بد نسبت به دیگران می‌تواند گناه باشد. گوش دادن فعال و بدون پیش‌داوری، لازمه حسن ظن است.

2. همدلی و درک متقابل (اخوت اسلامی و شفقت):
"إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ" (2)(مؤمنان فقط برادر یکدیگرند؛ پس میان دو برادر خود صلح و آشتی برقرار سازید).
اصل اخوت اسلامی، بنیان همدلی و تلاش برای درک وضعیت برادران ایمانی است. اگر همدلی نباشد، اصلاح و آشتی نیز دشوار است.
خداوند در قرآن(در وصف پیامبر اکرم (ص)) می فرماید: "عَزیزٌ عَلَیْهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیْکُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُوفٌ رَحیمٌ"(3)(سختی‌های شما بر او گران است؛ سخت به شما علاقه‌مند و نسبت به مؤمنان بسیار مهربان و رحیم است).
این توصیف، الگویی برای مؤمنان است که باید نسبت به یکدیگر شفقت و مهربانی داشته باشند.

3. ارتباط شفاف و پرهیز از لغو و قول زور:
"وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی هِیَ أَحْسَنُ"(4)(و به بندگانم بگو سخنی بگویند که بهترین باشد).
این آیه به صراحت بر انتخاب بهترین و نیکوترین کلمات در گفتگو تأکید می‌کند که لازمه آن شفافیت و دوری از ابهام و کلام سمی است.
"وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً"(5) (و کسانی که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون به سخن بیهوده بگذرند، بزرگوارانه می‌گذرند).
این آیه بر دوری از "زور" (باطل، دروغ، گفتار ناروا) و "لغو" (سخنان بیهوده و بی‌فایده) تأکید دارد. شفافیت در ارتباط، یعنی دوری از این موارد.
"یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدِیدًا"(6) (ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوای الهی پیشه کنید و سخنی استوار و درست بگویید).
"قول سدید" یعنی سخنی محکم، حق، صریح و بدون کج‌روی و دروغ. این دستور قرآنی، پایه شفافیت و صراحت در کلام است

4. مدیریت هیجانات (کظم غیظ و حلم):
"وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ"(7) (و فروبرندگان خشم و درگذرندگان از مردم؛ و خداوند نیکوکاران را دوست دارد).
"کظم غیظ" یعنی فروخوردن خشم و کنترل آن، که یکی از مهمترین راهکارهای جلوگیری از سخنان سمی در لحظات عصبانیت است.

5. احترام متقابل و پرهیز از غیبت، تهمت و تمسخر:
"یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ وَ لا تَلْمِزُوا أَنْفُسَکُمْ وَ لا تَنابَزُوا بِالْأَلْقابِ بِئْسَ الْاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإیمانِ وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ"(8)(ای کسانی که ایمان آورده‌اید، گروهی گروه دیگر را مسخره نکند، شاید آنان از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان از اینها بهتر باشند؛ و همدیگر را با لقب‌های زشت یاد نکنید و بعد از ایمان، نام فسق و بدکاری بد است. و هر کس توبه نکند، آنان همان ستمکارانند).
این آیه به وضوح تمسخر، طعنه زدن و لقب‌های زشت دادن را نهی می‌کند که همگی از مصادیق بارز پیام‌های سمی و بی‌احترامی هستند.
"وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً أَ یُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخیهِ مَیْتاً فَکَرِهْتُمُوهُ" (9)(و بعضی از شما بعضی دیگر را غیبت نکند؛ آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش دارید).
این آیه غیبت را به مثابه خوردن گوشت مرده برادر تشبیه می‌کند که نشان‌دهنده قبح و زشتی آن است. غیبت یکی از مخرب‌ترین پیام‌های سمی در روابط است.
رسول اکرم(ص) می فرماید: "الغیبةُ أشدُّ من الزّنا"(10) (غیبت از زنا شدیدتر است).
این روایت نیز اهمیت فوق‌العاده حفظ آبروی مؤمن و دوری از غیبت را نشان می‌دهد.

6. بازخورد سازنده و نصیحت خیرخواهانه (امر به معروف و نهی از منکر با شرایط):
"وَ لْتَکُنْ مِنْکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَ یَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ یَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ" (11)(و باید از شما گروهی باشند که به خیر دعوت کنند و امر به معروف و نهی از منکر نمایند؛ و آنان رستگارانند).
امر به معروف و نهی از منکر، نوعی بازخورد سازنده و خیرخواهانه است که البته باید با شرایط خاص خود (مانند علم، نرمی و احتمال تأثیر) انجام شود تا به پیام سمی تبدیل نشود.

7. حل مسئله مشترک و صلح (اصلاح ذات البین):
"وَ إِنِ امْرَأَةٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یُصْلِحا بَیْنَهُما صُلْحاً وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ"(12) (و اگر زنی از ناسازگاری یا اعراض شوهرش بیم داشته باشد، بر آن دو گناهی نیست که میان خود به گونه‌ای صلح برقرار سازند؛ و صلح بهتر است).
این آیه به اهمیت صلح و تلاش برای حل اختلافات اشاره دارد.
"فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ"(13) (پس میان دو برادر خود صلح و آشتی برقرار سازید).
این آیه مستقیماً بر لزوم اصلاح روابط بین برادران ایمانی تأکید می‌کند.
امیرالمومنین (ع) می فرماید: "إصلاح ذات البین افضل من عامه الصلاط و الصیام"(14) ( اصلاح روابط میان مردم برتر از نماز و روزه است).
این روایت اهمیت فوق‌العاده حل مشکلات و تلاش برای برقراری صلح را نشان می‌دهد.

8. پرهیز از مفروضات و تجسس:
"وَ لا تَجَسَّسُوا" (15)(و هرگز [در امور شخصی یکدیگر] تجسس نکنید).
تجسس یعنی جستجو در عیوب و اسرار پنهان دیگران، که اغلب بر پایه مفروضات غلط و سوء ظن شکل می‌گیرد و منجر به انتشار پیام‌های سمی و آزاردهنده می‌شود.
این آیات و روایات نشان می‌دهند که آموزه‌های اسلامی، یک سیستم جامع برای ارتباطات سالم و سازنده ارائه می‌دهند که با پرهیز از بسیاری از رفتارهای ارتباطی منفی، به کاهش پیام‌های سمی و تقویت روابط انسانی بر پایه احترام، همدلی و خیرخواهی کمک می‌کند.

پی‌نوشت:
1.حجرات/آیه12
2.حجرات/ آیه 10
3.سوره توبه/آیه 128 
4. اسراء/ آیه 53
5.فرقان/ آیه 72
6.احزاب/آیه70
7.آل عمران/ آیه 134
8.حجرات/آیه 11
9.حجرات/آیه 12
10.علل الشرایع  ,  جلد۲  ,  صفحه۵۵۷ 
11. آل عمران/ آیه 104
12. نساء/ آیه 128
13.حجرات/آیه 10
14.نهج البلاغه، نامه 47
15. حجرات/ آیه 12