خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)_ابنا: در گنجینه پربار حکمتهای امام علی (ع)، روایتی میدرخشد که سرلوحه ادب و تربیت انسانی است. آن حضرت فرمودند: «أفضَلُ الأَدَبِ أنْ یَقِفَ الإنسانُ عِندَ حَدِّهِ ولا یَتَعدّی قَدرَهُ»(1) (بهترین ادب آن است که انسان در حدّ و مرز خود بماند و از اندازه خویش فراتر نرود). این کلام گهربار، نه تنها یک توصیه اخلاقی، بلکه یک منشور جامع برای سعادت فردی و اجتماعی است که ابعاد عمیقی از خودشناسی، تواضع و پرهیز از تکبر را در بر میگیرد.
تبیین حدیث شریف:
۱. مفهوم «أفضل الأدب»: راهی به سوی کمال انسانی
کلمه «ادب» در فرهنگ اسلامی، دامنه معنایی گستردهای دارد که فراتر از صرفاً آداب معاشرت ظاهری است. ادب در اینجا به معنای تربیت نفس، خودسازی، تهذیب اخلاق و رعایت تمامی جوانب کمال انسانی است. وقتی امام (ع) میفرمایند بهترین ادب، منظور کاملترین و جامعترین نوع تربیت و فضیلت اخلاقی است که با رعایت این اصل بنیادی حاصل میشود. این ادب، هم معرفت را شامل میشود، هم عمل صالح و هم اخلاق حسنه را.
۲. "یقف الإنسان عند حده": شناخت مرزها و جایگاه خویشتن
این بخش از روایت، انسان را به یک خودشناسی عمیق و واقعبینانه دعوت میکند. "حد" به معنای مرز، محدوده و کرانه است و در اینجا اشاره به حدود وجودی، تواناییها، ضعفها، جایگاه اجتماعی، و وظایف و مسئولیتهای هر فرد دارد.
خودشناسی و واقعبینی: انسان باید ظرفیتها، استعدادها و همچنین محدودیتها و نقاط ضعف خود را بشناسد. ورود به عرصههایی که از توان او خارج است، نه تنها به موفقیت نمیانجامد، بلکه موجب سرخوردگی و آسیب به خود و دیگران میشود. شناخت حقیقی از "حد" خود، انسان را از ادعاهای واهی و انتظارات غیرواقعی دور میکند.
شناخت جایگاه اجتماعی و احترام به حقوق دیگران: هر فردی در جامعه جایگاه و نقشی دارد. رعایت این جایگاه به معنای عدم دخالت بیجا در امور دیگران، احترام به سلسله مراتب و درک حقوق و وظایف متقابل است. این امر به انسجام و آرامش اجتماعی کمک میکند.
عمل به وظایف و مسئولیتها: ایستادن در «حد» خود یعنی عمل به وظایف و مسئولیتهای فردی، خانوادگی و اجتماعی و پرهیز از شانه خالی کردن از آنها.
۳. "ولا یتعدی قدره": پرهیز از فراتر رفتن از اندازه خویش
این بخش از روایت، مکمل قسمت اول است و جنبه بازدارنده را بیان میکند. «قدر»به معنای اندازه، منزلت و شأن است. «تعدی از قدر» یعنی تجاوز از شأن و مرتبه خود، که مصادیق متعددی دارد و غالباً ریشه در تکبر و خودبزرگبینی دارد. اینجاست که آموزههای قرآن کریم به زیبایی این مفهوم را تبیین و تقبیح میکنند:
نکوهش تکبر و خودبزرگبینی در قرآن:
یکی از بارزترین نمونههای تعدی از قدر، احساس برتری بیجا نسبت به دیگران و تکبر است. قرآن کریم بارها انسان را از این رذیله اخلاقی بر حذر داشته و آن را مذموم شمرده است.
«وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّ اللَّهَ لَا یُحِبُّ کُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ»(2)
و (تکبّرکنان) روی از مردم برمگردان، و در زمین با ناز و غرور راه مرو، همانا خداوند هیچ متکبّر خودستا را دوست ندارد.
این آیه به صراحت از گردنکشی و خودنمایی نهی میکند و دقیقاً بر معنای عدم تعدی از «قدر» و فروتر نرفتن از «حد» تأکید دارد. انسان مغرور و خودپسند، «قدر» خود را در جایگاهی فراتر از واقعیت میبیند و همین امر سبب میشود که از مرزهای تواضع و ادب خارج شود.
«وَلَا تَمْشِ فِی الْأَرْضِ مَرَحًا إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ الْأَرْضَ وَلَنْ تَبْلُغَ الْجِبَالَ طُولًا»(3)
و در زمین با ناز و غرور راه مرو، که تو هرگز زمین را نخواهی شکافت، و هرگز به بلندی کوهها نخواهی رسید.
این آیه به انسان یادآوری میکند که هر چقدر هم خود را بزرگ بپندارد، در برابر عظمت خلقت و قدرت الهی ناچیز است و نمیتواند از محدودیتهای طبیعی خود فراتر رود. این همان «حد» و «قدر» انسانی است که نباید از آن تجاوز کرد؛ چرا که هرگونه خودبزرگبینی، توهمی بیش نیست.
ادعاهای بیمورد و جاهطلبی مذموم: ادعای دانش، توانایی یا لیاقتی که در فرد وجود ندارد، یا تلاش برای کسب مقام و موقعیتی که فرد شایستگی آن را ندارد، از دیگر مصادیق تجاوز از قدر است. این رفتارها نه تنها منجر به رسوایی میشود، بلکه فرد را از کسب واقعی آن فضایل و دستیابی به کمال حقیقی بازمیدارد.
دخالت در امور دیگران: تجاوز از حد و قدر، در دخالت بیجا در زندگی شخصی یا کاری دیگران نیز نمود پیدا میکند که به سلب آرامش و بروز اختلافات میانجامد.
۴. آثار و نتایج رعایت این اصل: راهی به سوی آرامش و رستگاری
رعایت این توصیه حکیمانه از امیرالمومنین علی (ع)، نتایج و برکات فراوانی در پی دارد:
آرامش درونی و رضایت نفس: وقتی انسان حد خود را میشناسد و از آن تجاوز نمیکند، از درگیریهای ذهنی و روانی ناشی از تکبر، حسادت و رقابتهای ناسالم رها میشود و به آرامش درونی و رضایت از خویشتن دست مییابد.
احترام اجتماعی و محبوبیت: کسی که حد و قدر خود را رعایت میکند، نزد دیگران محترم و موجه است. او با تواضع و حکمت خود، جایگاه واقعی خویش را در قلبها تثبیت میکند.
رشد و تعالی واقعی: خودشناسی و رعایت حدود، به انسان کمک میکند تا بر نقاط قوت خود تمرکز کرده و نقاط ضعفش را اصلاح کند. این امر به رشد و کمال واقعی او منجر میشود.
صلح و انسجام اجتماعی: جامعهای که افراد آن حدود خود را رعایت میکنند، از نزاع و درگیریهای بیمورد دور بوده و به سمت همبستگی و همکاری گام برمیدارد.
تقویت تواضع و فروتنی (صفات عبادالرحمن): این روایت، اساس فضیلت تواضع است. انسان با درک جایگاه خود در برابر عظمت خداوند و سایر مخلوقات، فروتن میشود و از تکبر دوری میجوید. قرآن کریم در وصف بندگان خاص و شایسته خداوند (عبادالرحمن) به این صفت برجسته اشاره میکند:
«وَعِبَادُ الرَّحْمَٰنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَی الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا»(4)
و بندگان (خاصّ) خدای رحمان کسانی هستند که با فروتنی در زمین راه میروند، و هنگامی که نادانان آنان را مخاطب قرار دهند، (در پاسخ) گویند: سلام (و سخن بیهوده شما را با بیاعتنایی ترک میکنند).
راه رفتن با «هون»(فروتنی و آرامش) دقیقاً در نقطه مقابل «مرح»(غرور و تکبر) است و نشانهای بارز از شناخت و رعایت «حد» و «قدر» خویش است که منجر به برخورد حکیمانه با نادانان میشود.
اروایت شریف چراغ راهی است برای هر انسان جویای کمال. این توصیه، محور تربیت اسلامی و منشأ بسیاری از فضایل اخلاقی است. با خودشناسی دقیق، تواضع حقیقی و رعایت صادقانه حدود وجودی، انسان میتواند به بهترین نوع ادب و تربیت دست یابد و در مسیر سعادت حقیقی گام بردارد؛ سعادتی که هم در آرامش درونی و هم در تعاملات سازنده اجتماعی تجلی پیدا میکند و او را از خطرات مهلک تکبر و خودبزرگبینی مصون میدارد. این پیام جاودانه، همانند نگینی درخشان از دریای حکمت علوی، همواره رهنمای بشریت خواهد بود و با تأیید و تبیین آیات قرآن کریم، بر اهمیت و عمق آن افزوده میشود.
پی نوشت:
1. غررالحکم و دررالکلم ، ح 3241
2. سوره لقمان/آیه 19
3. سوره اسراء/آیه 37
4. سوره فرقان/آیه 63
بانو فیروزه دلداری(پژوهشگر، مشاور خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)
نظر شما