علم تا ثریا؛ نقش ایرانیان در پیشرفت علم در بیان پیامبراکرم (ص)

خبرگزاری بین المللی اهل بیت (ع): حدیث شریف که از پیامبر اکرم (ص)  «لَوْ کَانَ الْعِلْمُ بِالثُّرَیَّا لَتَنَاوَلَهُ رِجَالٌ مِنْ فَارِسَ»(1) (اگر دانش در ثریا هم باشد، مردانی از سرزمین فارس به آن دست خواهند یافت)، یکی از احادیث پرمعنا و عمیق است که به جایگاه والای علم و دانش و نیز به نقش و اهمیت ایرانیان در دستیابی به آن اشاره دارد. این حدیث، فراتر از یک پیشگویی صرف، بیانگر ارزش‌گذاری اسلام به علم و تشویق مسلمانان به کسب آن است، و به طور خاص، استعداد و همت والای ایرانیان را در این مسیر می‌ستاید. این سخن پیامبر، نه تنها در طول تاریخ به حقیقت پیوسته و شاهد دانشمندان و فضلای بسیاری از ایران بوده‌ایم که در علوم مختلف درخشیده‌اند، بلکه می‌تواند الهام‌بخش نسل‌های آینده نیز باشد تا با تلاش و کوشش، به بلندترین قله‌های دانش دست یابند.

تبیین مفهوم «علم در ثریا»
معنای کنایی ثریا: ثریا به عنوان کنایه از دوری، دست‌نیافتنی بودن، یا سختی وصول به علم. علم در بالاترین سطح و عمیق‌ترین مرتبه.

عظمت جایگاه علم: تأکید بر اینکه این حدیث، نه تنها به دستاوردهای علمی اشاره دارد، بلکه عظمت و مرتبه علم را به گونه‌ای والا نشان می‌دهد که حتی اگر در دوردست‌ترین نقطه باشد، طالبانی خواهد داشت.

دعوت به جهاد علمی:  «تناول» (دست یافتن) اشاره به تلاش، جهاد، و تحمل سختی‌ها در راه کسب علم دارد.
«اگر شما در میدان جهاد -هر جهادی؛ در هر دوره‌ای یک‌ جور جهاد لازم است؛ جهاد نظامی داریم، جهاد علمی داریم، جهاد تحقیقاتی داریم؛ همه‌ جور جهادی- حضور داشته باشید و فعّال باشید، دشمن را شکست خواهید داد؛ چرا؟ چون خدای متعال این ‌جور قرار داده که محاسبات دشمن غلط از آب در می‌آید، درست نمیتواند محاسبه کند، درست نمیتواند برآورد کند. امروز خود آمریکا هم دچار این مشکل «فَاَتاهُمُ اللهُ مِن حَیثُ لَم یَحتَسِبوا» است؛ امروز آمریکا از جایی دارد ضربه میخورد که اصلاً‌ هرگز این را محاسبه نمیکرده.»(2) 
«...وَقُل رَّبِّ زِدْنِی عِلْمًا»(3)
 ... و بگو: پروردگارا! بر علم من بیفزا. (این آیه نشان دهنده تشویق قرآن به طلب دائمی علم است.)
پیامبراکرم (ص) می فرماید:«طلب العلم فریضة علی کل مسلم و مسلمة»(4)( (طلب علم بر هر مرد و زن مسلمانی واجب است.)

پیشگویی پیامبر (ص) و جایگاه «مردانی از فارس»:
پیشگویی نبوی و اعجاز آن: این حدیث از پیشگویی‌های پیامبر اکرم (ص) است که سال‌ها پیش از فتوحات اسلامی و ورود ایرانیان به اسلام بیان شده است.

جایگاه تاریخی ایرانیان در علم پیش از اسلام: اشاره‌ای کوتاه به تمدن غنی و سابقه علمی ایرانیان در دوران باستان.

مشارکت ایرانیان در تمدن اسلامی: نقش بی‌بدیل دانشمندان ایرانی در شکوفایی علوم مختلف در دوران طلایی اسلام (علوم پزشکی، ریاضیات، نجوم، فلسفه، کلام، تفسیر، حدیث و...).

نمونه‌هایی از دانشمندان ایرانی: اشاره به نام‌های بزرگی چون ابن سینا، رازی، فارابی، خوارزمی، حافظ، سعدی، مولوی و...  در بعد از انقلاب اسلامی دانشمندان هسته ای از جمله شهید تهرانی، شهید فخری زاده،  شهید فریدون عباسی، شهید مجید شهریاری و....

علل این پیشرفت:
ظرفیت‌های ذاتی و هوش بالای ایرانیان.
«به نظر بنده ظرفیّتهای انسانی از این هم مهم‌تر است؛ یعنی ما از لحاظ ظرفیّت انسانی [وضع خوبی داریم]. یک قلم، استعداد عمومی ملّت ایران است که بنده این را مکرّر گفته‌ام و این متّکی است به اسناد معتبر. متوسّط هوش ایرانی، از متوسّط هوش جهان بسیار بالاتر است؛ استعداد جوانهای ما، توانایی‌های ما بالا است.»(5)

تأثیر اسلام و تشویق به علم آموزی.
رسول‌خدا(ص) فرمودند: «طلب علم در نزد خدا از نماز و روزه و حج در راه خدا برتر است.»(6)ایشان همچنین فرمودند: «یک ساعت علم‌اندوزی بهتر از عبادت در دل شب است و یک روز علم‌اندوزی بهتر از سه ماه روزه داری است»(7) پیامبرخدا(ص) طلب علم را بر هر زن و مرد مسلمانی واجب دانست(8) آن را کفاره گناهان گذشته شخص معرفی کرده‌اند، (9) ایشان می‌فرمودند: «ملائکه بال‌های خود را برای طالب علم پهن می‌کنند.»(10)

حمایت حکام و وجود مراکز علمی.
 در قرآن آمده است: «رَبَّنَا وَابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِکَ وَیُعَلِّمُهُمُ الْکِتَابَ وَالْحِکْمَةَ وَیُزَکِّیهِمْ ۚ إِنَّکَ أَنتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(11)
پروردگارا! در میان آنان پیامبری از خودشان برانگیز، تا آیات تو را بر آنان بخواند و کتاب و حکمت به آنان بیاموزد و آنان را پاکیزه گرداند. همانا تو شکست‌ناپذیر حکیمی. 
این آیه اگرچه مستقیماً به ایرانیان اشاره ندارد، اما نشان از اهمیت تعلیم کتاب و حکمت، و تزکیه دارد که مسلمانان از جمله ایرانیان در آن سرآمد بودند.
همچنین می فرماید: «وَآخَرِینَ مِنْهُمْ لَمَّا یَلْحَقُوا بِهِمْ ۚ وَهُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»(12)
و [پیامبری را برانگیخت] بر گروهی دیگر از آنان که هنوز به ایشان نپیوسته‌اند؛ و او شکست‌ناپذیر حکیم است. (بسیاری از مفسرین این آیه را نیز به قوم فارس تعبیر کرده‌اند که در آینده به اسلام خواهند پیوست و نقش مهمی ایفا خواهند کرد.)

 پیام‌ها و دلالت‌های حدیث:
اهمیت تلاش و پشتکار در طلب علم: تأکید بر اینکه دستیابی به "علم در ثریا" نیازمند همتی بلند و تلاشی خستگی‌ناپذیر است.

پیشگویی الهی و تأیید جایگاه ایرانیان: این حدیث نه تنها فضیلتی برای ایرانیان محسوب می‌شود، بلکه نشانه‌ای از قدرت پیشگویی پیامبر (ص) و علم الهی ایشان است.

الهام‌بخش برای همه جوامع: این حدیث می‌تواند برای همه جوامع و اقوام، الهام‌بخش باشد تا در راه کسب علم و دانش تلاش کنند و مرزهای آن را گسترش دهند.

تأکید بر برتری علمی نه نژادی: اشاره به اینکه فضیلت در این حدیث، از نوع علمی و معنوی است نه برتری نژادی یا قومی.
 پس این حدیث شریف نه تنها جایگاه رفیع علم را گوشزد می‌کند، بلکه به نقش محوری ایرانیان در گستره تمدن اسلامی و دستیابی به قله‌های دانش اشاره دارد.
این پیشگویی نبوی، نشان‌دهنده چشم‌انداز وسیع اسلام به علم و دانش و نیز قدردانی از نقش اقوام مختلف در پیشبرد آن است.
در نهایت دعوت به تفکر و تأمل در این حدیث، ما را به اهمیت علم‌آموزی، تلاش بی‌وقفه در این راه، و شناخت جایگاه خود در پیشبرد اهداف عالیه اسلام فرا می‌خواند.
«ما پیشرفتهای زیادی داشتیم، نمونه‌های متعدّدی داشتیم؛ یک قلم، پیشرفت علم است. ما در این سالهای بعد از انقلاب، از لحاظ پیشرفت علمی، از همه‌ی دنیا جلوتر بودیم. این قضاوت من نیست، قضاوت مراکز بین‌المللی است؛ یعنی سرعت ما و شتاب پیشرفت علمی ما چندین برابرِ متوسّطِ جهان است که حالا بعضی گفته‌اند دَه برابر، بعضی گفته‌اند سیزده برابر . خب علم خیلی مهم است: اَلعِلمُ سُلطان؛(12) علم به معنای واقعی کلمه قدرت است. این شعرِ معروفِ «توانا بود هر که دانا بود» حرف درستی است. «توانا بود هر که دانا بود»؛ دانش برای یک کشور توانایی می‌آورد، اقتدار می‌آورد. ما در بخشهای مختلف علمی پیشرفتهایی کردیم که در اوّل انقلاب تصوّرش را هم نمیکردیم. ماها خودمان در میدانهای مقدّم انقلاب حضور داشتیم؛ اصلاً باورمان نمی‌آمد که ما در قضیّه‌ی انرژی هسته‌ای، در قضیّه‌ی نانوتکنولوژی، در قضیّه‌ی بیوتکنولوژی، در قضایای گوناگون پزشکی‌های پیچیده، عملهای جرّاحی بسیار دشوار، در قضیّه‌ی ناباروری، در قضیّه‌ی سلّول‌های بنیادی و بخشهای مهمّ علمی گوناگون، بتوانیم این جور پیشرفت بکنیم که بحمدالله پیشرفت کردیم؛ جوانهای ما همّت کردند، حرکت کردند، پیشرفت کردند.»(13)

پی نوشت:
1.کنز العمّال : 34131
2.بیانات رهبرمعظم انقلاب اسلامی در دیدار فرماندهان نیروی هوایی و کارکنان نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش(1400/11/19)
3.سوره طه، آیه 114
4.تنبیه الخواطر : 2/176
5.بیانات رهبرمعظم انقلاب اسلامی در دیدار رمضانی با دانشجویان(1403/1/19)
6.المتقی الهندی؛ کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، تحقیق شیخ بکری حیانی، تصحیح شیخ صفوة السقا، بیروت، مؤسسه الرسالة، 1989، ج10، ص134.
7. سیوطی، جلال الدین؛ الجامع الصغیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1981، ج2، ص132 و کنزالعمال، پیشین، ج10، ص131.
8.کلینی؛اصول کافی، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1365ش، ج1، ص28 و دیلمی، حسن بن ابی الحسن؛ اعلام الدین، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، 1408، ص81 و دیلمی، حسن؛ارشاد القلوب، قم، انتشارات رضی، 1412، ج1، ص165.
9.لجامع الصغیر، پیشین، ج2، ص621 و ابن ابی جمهور؛عوالی اللئالی، قم، انتشارات سیدالشهداء(ع)، 1405، ج4، ص74.
10.عوالی اللئالی، پیشین، ج4، ص74.
11.سوره بقره/ آیه 129
12.شرح نهج البلاغة لابن أبی الحدید، ج‏۲۰، ص: ۳۱۹
13.بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدارتصویری با مردم آذر بایجان شرقی (1400/28/11)

بانو فیروزه دلداری(پژوهشگر، مشاوره خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)