به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ مسئولیت‌پذیری اجتماعی، یکی از ارکان مهم توسعه و انسجام اجتماعی است که نقش اساسی در ارتقای کیفیت زندگی جمعی دارد. برای بررسی راهکارهای ترویج این فرهنگ و نقش نهادهای علمی در این زمینه، با «سیدحسین شرف‌الدین» عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، گفت‌وگو کرده‌ایم.
سیدحسین شرف‌الدین، عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در گفتگو با خبرنگار ابنا، در پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان فرهنگ مسئولیت‌پذیری را در جامعه گسترش داد، تصریح کرد: این فرهنگ زمانی در جامعه نهادینه می‌شود که افراد نسبت به تعهدات و وظایف اجتماعی خود احساس مسئولیت کنند. تحقق این امر مستلزم اقدامات چندلایه است؛ از جمله برجسته‌سازی ارزش‌های مسئولیت‌پذیری در فرهنگ عمومی و ساختارهای اجتماعی، تبدیل آن به هنجارهای رفتاری، گسترش آگاهی عمومی از طریق رسانه‌ها، آموزش‌های رسمی و غیررسمی، جامعه‌پذیری تدریجی، و اعمال سیاست‌های تشویقی و تنبیهی برای تقویت این رفتارها.
وی تأکید کرد: درونی‌سازی این مفهوم در ساختار شخصیتی افراد، از طریق فرآیندهای تربیتی و آموزشی، نقشی اساسی در پایدارسازی آن دارد. همچنین، نظارت اجتماعی و اعمال فشار هنجاری در شرایط مقتضی، می‌تواند افراد را به رعایت مسئولیت‌های اجتماعی خود ترغیب کند.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، درخصوص وظایف گروه‌های علمی در این حوزه گفت: گروه مطالعات اجتماعی در راستای وظایف پژوهشی خود، سه رویکرد اصلی را دنبال می‌کند: نخست، تبیین ضرورت و اهمیت مسئولیت‌پذیری اجتماعی در ابعاد مختلف؛ دوم، ارائه راهکارهای مؤثر برای نهادینه‌سازی این فرهنگ در سطوح مختلف جامعه؛ و سوم، شناسایی و رفع موانع موجود در مسیر تحقق این مهم.
وی افزود: علاوه بر این، پاسخ‌گویی به شبهات و ابهاماتی که در زمینه مسئولیت‌پذیری اجتماعی مطرح است، از جمله دیگر فعالیت‌های این گروه پژوهشی محسوب می‌شود. در این راستا، تولید محتوای علمی و ارائه یافته‌های پژوهشی به سیاست‌گذاران و نهادهای اجرایی، می‌تواند در تصمیم‌گیری‌های کلان اجتماعی تأثیرگذار باشد.
عوامل مؤثر بر افزایش یا کاهش مسئولیت‌پذیری اجتماعی
دکتر شرف‌الدین در پاسخ به این پرسش که چه عواملی باعث افزایش یا کاهش میزان مسئولیت‌پذیری اجتماعی در جوامع می‌شود، اظهار کرد: فرهنگ‌سازی، ایجاد و تقویت نهادهای مرتبط، آموزش مستمر، نظارت اجتماعی و رفع موانع نرم‌افزاری و سخت‌افزاری از مهم‌ترین عواملی است که می‌تواند به تقویت این فرهنگ کمک کنند.
وی در ادامه افزود: در مقابل، عواملی همچون ضعف در سیاست‌گذاری‌های آموزشی، بی‌تفاوتی اجتماعی، نبود سازوکارهای حمایتی مناسب و عدم اعمال قوانین و مقررات بازدارندهمی‌تواند باعث کاهش مسئولیت پذیری اجتماعی شوند. برای مقابله با این چالش‌ها، نیاز به یک رویکرد جامع و هماهنگ میان نهادهای فرهنگی، آموزشی، رسانه‌ها و سیاست‌گذاران اجتماعی وجود دارد.
دکتر شرف‌الدین خاطرنشان کرد: برای نهادینه‌سازی مسئولیت‌پذیری اجتماعی، باید از روش‌های مختلف آموزشی، فرهنگی و نظارتی بهره گرفت. همچنین همکاری میان نهادهای علمی، رسانه‌ای و سیاست‌گذاری می‌تواند به اجرای راهکارهای مؤثر و پایدار در این زمینه کمک کند.
دکتر شرف‌الدین درباره تحقیقات اولویت‌دار گروه مطالعات اجتماعی در حوزه مسئولیت‌پذیری اجتماعی تصریح کرد: گروه مطالعات اجتماعی که کمتر از یک سال از آغاز فعالیت آن می‌گذرد، در نخستین گام، پژوهش‌های انجام‌شده را با تأکید بر مفهوم امر به معروف و نهی از منکر در عرصه‌های مختلف بررسی کرده و تلاش دارد خلأهای موجود در این حوزه را شناسایی کند.
وی افزود: در گام بعدی، این گروه پروژه‌هایی را متناسب با سطح نیاز جامعه طراحی کرده و به مراکز علمی حوزوی و دانشگاهی معرفی خواهد کرد. در نهایت، برخی از این پژوهش‌ها به‌صورت مستقل و با امکانات حداقلی توسط محققان همکار اجرا می‌شوند. علاوه بر این، گروه مطالعات اجتماعی برخی از پژوهش‌های انجام‌شده را متناسب با نیاز جامعه بازتولید و بازآفرینی خواهد کرد.
رابطه دینداری و ارزش‌های اجتماعی
دکتر شرف‌الدین در پاسخ به این پرسش که چه رابطه‌ای بین دینداری و ارزش‌های اجتماعی وجود دارد، اظهار داشت: این پرسش کلی است، اما تردیدی نیست که دین، به‌ویژه ادیان الهی و به‌طور خاص اسلام، یکی از غنی‌ترین منابع برای توصیه، تجویز، تغییر، پالایش، تثبیت جایگاه فرهنگی-اجتماعی و تقویت انگیزه‌های پایبندی به ارزش‌های اجتماعی محسوب می‌شود. از نگاه جامعه‌شناختی، دین به‌عنوان هسته سخت فرهنگ و اخلاق شناخته می‌شود و تضعیف آن در جوامع سکولار، به‌تدریج به کاهش موقعیت اخلاق در جامعه منجر شده است.
وی در ادامه به دیدگاه شهید مطهری اشاره کرد و گفت: مطهری معتقد بود که اخلاق هرچند امری فرادینی است، اما در مقام عمل، شدیداً به پشتوانه‌های اعتقادی نیاز دارد. به تعبیر او، اخلاق بدون دین مانند اسکناس بدون پشتوانه است. از این رو، مؤمنان و دینداران، هم به‌واسطه ایمان مذهبی و تعلقات اعتقادی، و هم به دلیل ضرورت اجتماعی، انگیزه بیشتری برای پایبندی به ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی دارند.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، در پاسخ به پرسشی درباره نقش دینداری در توسعه اجتماعی و کاهش آسیب‌های اجتماعی، گفت: این نیز پرسشی کلی است، اما براساس مطالعات انجام‌شده، دین و دینداری، البته با رعایت شروط و شرایط، ظرفیت بالایی برای مشارکت در توسعه فرهنگی و اجتماعی دارند. دین، از یک‌سو، مؤمنان را به حضور فعال در فرآیندهای توسعه ترغیب می‌کند و از سوی دیگر، آنان را از عوامل و زمینه‌هایی که موجب بروز آسیب‌های اجتماعی می‌شوند، بازمی‌دارد.
وی افزود: البته در واقعیت، هیچ جامعه‌ای به‌طور کامل از آسیب‌های اجتماعی مصون نمانده است. تحقق این مهم، نیازمند اقدامات آموزشی، تربیتی، فرهنگ‌سازی، اصلاحات ساختاری و رفع موانع زمینه‌ای است. بدون این اقدامات، حتی جوامع دینی نیز نمی‌توانند از چالش‌های اجتماعی مصون بمانند.
دکتر شرف‌الدین تأکید کرد: برای گسترش فرهنگ مسئولیت‌پذیری اجتماعی، لازم است نهادهای علمی و فرهنگی، علاوه بر تولید محتوای علمی، در فرآیندهای اجرایی نیز نقش‌آفرینی کنند. همچنین، توجه به پیوند دینداری و ارزش‌های اجتماعی، می‌تواند در سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد تا از ظرفیت دین برای کاهش آسیب‌های اجتماعی و توسعه فرهنگی استفاده شود.
دکتر شرف‌الدین درباره تحقیقات مرتبط با دینداری و تأثیر آن بر رفتار اجتماعی اظهار داشت: شورای علمی گروه مطالعات اجتماعی، ضرورت انجام پژوهش‌هایی در زمینه نقش دین در ترغیب آحاد جامعه و کارگزاران نظام اسلامی به اجرای امر به معروف و نهی از منکر را تشخیص داده است. علاوه بر این، بررسی تأثیر دینداری بر جهت‌گیری کنش‌های اجتماعی، بر کمیت و کیفیت آسیب‌های اجتماعی، بر تعامل مسئولانه با واقعیت‌های محیطی، بر ترغیب توده‌ها به مشارکت فعال در نشر ارزش‌ها، و بر اصلاح فرآیندهای اجتماعی از جمله موضوعاتی است که در اولویت پژوهشی این گروه قرار دارند.
وی افزود: امیدواریم در فرصت‌های مناسب و براساس برنامه‌ریزی‌های گروه، این پژوهش‌ها به مرحله اجرا برسند و بتوانند سهمی در تبیین علمی ارتباط میان دینداری و رفتارهای اجتماعی ایفا کنند.
آموزش مهارت‌های ارتباط مؤثر در جامعه و نقش گروه مطالعات اجتماعی
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به پرسشی درباره چگونگی آموزش مهارت‌های ارتباط مؤثر در جامعه گفت: گام نخست، شناسایی مجموعه مهارت‌های ارتباطی لازم و ضروری برای عموم مردم یا گروه‌های خاص متناسب با موقعیت‌های اجتماعی مختلف است. گام دوم، گونه‌شناسی و اولویت‌بندی این مهارت‌ها خواهد بود. در گام سوم، باید وضعیت جامعه از نظر میزان برخورداری و اهتمام به کاربست این مهارت‌ها در عرصه‌های رفتاری و میدان‌های کنش مورد بررسی قرار گیرد. سپس در گام چهارم، راهکارهای مناسب برای بسط، تعمیق و به‌روزرسانی این مهارت‌ها شناسایی شوند. در نهایت، گام پنجم بهره‌گیری از ظرفیت‌های مختلف آموزشی، به‌ویژه رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی، برای تحقق این هدف است.
وی ادامه داد: گروه مطالعات اجتماعی، در زمینه مهارت‌های ارتباطی مؤثر در فرآیند اجرای امر به معروف و نهی از منکر توسط آمران و ناهیان، چه در سطح رسمی و چه در سطح مردمی، مباحث نظری را آماده کرده و ضرورت ورود تفصیلی به این حوزه را مورد تأکید قرار داده است. روشن است که مهارت‌های ارتباطی، جنبه‌ای عملی و کاربردی دارند و آموزش آن‌ها نیازمند بهره‌گیری از دانش‌های مختلف، ازجمله روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، فرهنگ‌شناسی، ارتباطات، مدیریت، تعلیم و تربیت، فقه و اخلاق است.
دکتر شرف‌الدین خاطرنشان کرد: مسائل مرتبط با دینداری و رفتار اجتماعی از یک‌سو و مهارت‌های ارتباطی از سوی دیگر، هر دو به‌عنوان موضوعات کلیدی در مطالعات اجتماعی مطرح‌اند. در این زمینه، پژوهش‌های علمی و برنامه‌های آموزشی هدفمند می‌توانند در ارتقای کیفیت تعاملات اجتماعی و گسترش فرهنگ مسئولیت‌پذیری و مشارکت فعال در جامعه نقش مؤثری ایفا کنند.
دکتر شرف‌الدین درباره عوامل مؤثر بر ارتباطات اجتماعی گفت: عوامل متعددی در این زمینه تأثیرگذارند. در بخش بهبود ارتباطات، می‌توان به آگاهی‌بخشی، مهارت‌افزایی، ارائه الگو، شناسایی موانع فردی و محیطی، نحوه برخورد با موانع، تشویق، پاداش و تأیید، نظارت و بازخوردگیری مستمر اشاره کرد.
وی در ادامه درباره موانع و عواملی که منجر به تضعیف ارتباطات اجتماعی می‌شوند، تصریح کرد: عدم توجه به پیش‌نیازهای ارتباطی، بی‌توجهی به تفاوت‌های فردی، نادیده گرفتن اقتضائات هر موقعیت، عدم رعایت حقوق دیگران، توسل به خشونت یا تحکم (فیزیکی، اداری و زبانی)، شتاب‌زدگی و توقع وصول سریع به نتیجه از جمله موانع مهم در این مسیر هستند.
عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) درباره تحقیقات انجام‌شده در زمینه ارتباط مؤثر اظهار داشت: در شورای علمی گروه، گفت‌وگوهایی درباره این موضوع صورت گرفته و محورهایی برای پژوهش انتخاب شده، اما به دلیل برخی محدودیت‌ها هنوز عملیاتی نشده است.
تکنیک‌های مؤثر در امر به معروف
شرف‌الدین در خصوص تکنیک‌های مؤثر در امر به معروف گفت: در گام اول، آموزش، اطلاع‌رسانی، بیان انتظارات، شناسایی قوت‌ها و ضعف‌ها، شناسایی فرصت‌ها و چالش‌ها، ایجاد حساسیت و تمهیدات زمینه‌ای و ساختاری اهمیت زیادی دارند. در مراحل بعدی، توصیه، تذکر، مطالبه، ترغیب، تشویق، نظارت و برخورد می‌توانند به‌عنوان روش‌های مکمل به‌کار گرفته شوند.
وی درباره بهره‌گیری از دانش‌های مختلف برای بهبود امر به معروف بیان کرد: می‌توان از ظرفیت‌های علمی و تجربی حوزه‌هایی همچون روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، تعلیم و تربیت، مدیریت، مشاوره، انتظامی و قضایی بهره برد. همچنین، تجربه‌های آمران و ناهیان، خلاقیت‌های کارشناسانه و نمونه‌های موفق سایر جوامع با شرایط مشابه، می‌توانند در این زمینه مؤثر باشند.
شرف‌الدین در پایان درباره تحقیقات اولویت‌دار در حوزه امر به معروف خاطرنشان کرد: گروه پژوهشی در حال شناسایی مجموعه‌ای از تکنیک‌ها است که بتوانند به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم، آمران و ناهیان را در تحقق مأموریت خود یاری دهند. برخی از این تکنیک‌ها برای عموم مردم علاقه‌مند به مشارکت در این عرصه مفید خواهند بود و برخی دیگر برای آمران و ناهیان رسمی و کنشگران اصلی صحنه مناسب خواهند بود. همچنین، تکنیک‌های خاصی نیز متناسب با موقعیت‌های مختلف طراحی خواهد شد.
..............................
پایان پیام/ ۲۶۸
نظر شما