ریشه های آیینی و غیر آیینی چهارشنبه سوری

خبرگزاری بین المللی اهل بیت (ع) ابنا- چهارشنبه سوری، جشن ایرانیان در شبِ آخرین چهارشنبه سال شمسی که برافروختن و پریدن از روی آتش مشخصه اصلی آن است.

صرف نظر از مناسبات گوناگونی که عوام برای چهارشنبه آخر سال قائل بوده اند، درباره منشأ و نیز چگونگی نامگذاری این جشن، اطلاع روشن و مورد اتفاقی در دست نیست. «سور» را در چهارشنبه سوری هم به معنای جشن و سرور و هم به معنای سرخ دانسته اند.

اگر چهارشنبه سوری را جشنی کهن و متعلق به دوران پیش از اسلام بدانیم، با دو مشکل مواجه خواهیم بود:

اول اینکه ایرانیان قبل از اسلام، هفته نداشتند و هریک از روزهای ماه را به نامی می خواندند. دیگر اینکه بی احترامی به آتش و پریدن از روی آن با سنّت زردشتیان سازگار نیست.

ضمن آنکه در قدیم ترین اشاره به «شب سوری» در قرن چهارم در تاریخ بخارای نرشخی نیز سخنی از چهارشنبه نیست. با این حال ممکن است چهارشنبه سوری، بازمانده و شکل تحول یافته ای از یکی از جشن های رایج در ایران باستان بوده باشد، از جمله گاهنبارِ هَمَسْپَتْمَدَم و نیز جشن نزول فروهرها که شش روز پیش از فرارسیدن نوروز برگزار می شد.

این فرض که برافروختن آتش در این روز بازمانده سنّت اعلان سال نو با آتش افروزی بر بامهاست و پریدن از آتش، یادمان عبور سیاوش از آتش است نیز مطرح بوده است.

از سوی دیگر چون در برخی منابع از نحوست روز چهارشنبه سخن رفته، ممکن است ابداع چهارشنبه سوری یا تحول آن به صورت فعلی در قرون اولیه اسلامی رخ داده باشد.

همچنین گفته شده که چهارشنبه سوری به مناسبت بزرگداشت یاد قیام مختار ثقفی به خون خواهی امام حسین (ع) در ۶۶ هجری در کوفه بوده است که در روز چهارشنبه ای آغاز گردید و برای اعلان این قیام، یاران مختار بر پشت بام های خانه های خود آتش افروختند.

در عین حال، ریشه ای غیر آیینی برای چهارشنبه سوری نیز قابل بررسی است:

برافروختن آتش که کاربردهای بهداشتی و خاصیت گندزدایی داشته، احتمالا جزوی از برنامه های نظافت عمومی پیش از آغاز سال جدید بوده، به ویژه اینکه دور انداختن و شکستن کوزه های قدیمی و مصرف شده در طول سال نیز از رسوم رایج در چهارشنبه سوری بوده است.

با وجود مشابهت های آداب و رسوم رایج در چهارشنبه سوری و جشنی به نام آخری چهارشنبه که در آخرین چهارشنبه ماه صفر از تقویم قمری به ویژه در هند و پاکستان برگزار می شود، بعید است که این جشن چنان که پنداشته شده است، دگردیسیِ چهارشنبه سوری در نتیجه فشار و سخت گیری علمای متشرع بوده باشد.

زیرا دست کم می دانیم که در روزگار اقتدار کامل علما و فقهای شیعه در عصر صفوی نیز این جشن به طور آشکار و عمومی برگزار می شده است.

و از این رو به نظر نمی رسد که این رسم هیچ گاه عملا ممنوع گردیده باشد. در نخستین سال های پس از انقلاب اسلامی نیز هر چند برگزاری این جشن با مخالفت ها و احیانآ ممانعت هایی مواجه شد ولی این ممنوعیت ها امکان اجرا نیافت و به تدریج دولت از سخت گیری خود در این باره کاست و اکنون بیشتر بر حفظ ایمنی و سلامت شرکت کنندگان در جشن تأکید دارد.

زیرا از اوایل دهه ۱۳۰۰ش که حمل اسلحه ممنوع شده است، مردم به جای شلیک تیر هوایی در چهارشنبه سوری، از انواع مواد محترقه و انفجاری به صورت ترقه و فشفشه استفاده می کنند که این کار معمولا در هر سال با برخی سوانح و حوادث ناگوار همراه می شود.

چهارشنبه سوری با رفتارهای جشنی متنوع و کمابیش مشابهی در سراسر حوزه ایران فرهنگی برگزار می شود. مهم ترین رفتار جشنی این روز، فراهم آوردن بوته های خار و خاشاک یا توده های سوختنی دیگر است که با آن ها آتش می افروزند و با شادی از روی آن می پرند.

در گذشته، کوزه شکستن، فال گرفتن، بخور دادن و اسفند دود کردن، همچنین انواع آیین های حاجت خواهی و بخت گشایی از رسوم رایج در چهارشنبه سوری بوده است.

پختن آش های گوناگون، از جمله آشی به نام ابودردا و خوراندن آن به بیماران، نیز در این جشن رایج بوده است. با این حال، با مطالعه مجموعه این رفتارها معلوم می شود که هیچ یک از آن ها اختصاصی به این جشن نداشته اند.

منابع: 
1- فرهاد آبادانی، «چهارشنبه سوری و جشن نزول فروهرها»، در مجموعه مقالات چهارمین کنگره تحقیقات ایرانی؛
2- اردو دائره معارف اسلامیه، ذیل «آخری چهارشنبه» (از مرزا هادی علی بیگ)؛
3- آدام اولئاریوس، سفرنامه آدام الئاریوس: بخش ایران، ترجمه احمد بهپور؛
4- علی بلوکباشی، «چهارشنبه سوری»، هنر و مردم؛
5- مهرداد بهار، جستاری چند در فرهنگ ایران؛
6- روشن رحمانی، «چهارشنبه سوری در آسیای میانه»، دست نویس موجود در بایگانی بنیاد دایرةالمعارف اسلامی؛
7- بهرام فره وشی، «جشن فروردین و سبب پیدایش آن و رابطه آن با جهان فرَوَری»، مجلّه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران
8- محمد بن جعفر نرشخی، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد بن نصر قبادی