خبرگزاری اهل‌بیت(ع) ابنا:
منطق به‌عنوان ابزاری برای سامان‌دهی اندیشه و ارزیابی صحیح استدلال، همواره در تمدن‌های مختلف جایگاهی ویژه داشته است. در تمدن اسلامی، منطق وام‌دار سنت‌های ارسطویی و افلاطونی بوده و با تلاش اندیشمندان بزرگی چون فارابی، ابن‌سینا و خواجه نصیرالدین طوسی، به غنای بی‌بدیلی دست یافته است. از قرن ششم تا نهم هجری، منطق‌دانان اسلامی با توجه به نیازهای فلسفی، کلامی و علمی، رویکردهای تازه‌ای در نظام منطقی ایجاد کردند.
علامه بهابادی یزدی، از دانش‌آموختگان و استادان برجسته‌ی مدارس فلسفی و منطقی شیراز، اصفهان و نجف، نقشی مهم در رشد منطق اسلامی ایفا کرده است. وی نه‌تنها به شرح و بسط آرای گذشتگان پرداخت، بلکه با نوآوری‌های متعدد، ساختار و محتوای منطق اسلامی را در راستای فهم مسائل پیچیده‌تر تکامل داد.
یادداشت حاضر، مروری است بر آثار و نوآوری‌های منطقی علامه بهابادی یزدی که نشان‌دهنده نقش برجسته او در شکل‌دهی به تحولات منطق اسلامی است.
آثار منطقی وی را می‌توان در پنج دسته تقسیم کرد:
- تألیف : مانند شرح ضابطه انتاج الاشکال الأربعه.
- حاشیه‌نویسی : مانند حاشیه تهذیب المنطق، حاشیه بر حاشیه دوانی بر تهذیب، حاشیه شرح شمسیه
- شرح‌نویسی: مانند شرح شمسیه، شرح دیباجه العجاله
- ترجمه : مانند ترجمه حاشیه تهذیب المنطق
- تعلیقه: مانند تعلیقات بر ایساغوجی
مهم‌ترین آرای منطقی علامه بهابادی یزدی
علامه بهابادی یزدی با پیروی از سنت دو بخشی منطق (تصورات و تصدیقات)، رویکردی نوآورانه در منطق‌نگاری اسلامی ارائه داد. وی تلاش‌های خود را بر گسترش و بازآرایی اندیشه‌های منطقی منطق‌دانان پس از ابن‌سینا (قرون ۶ تا ۹ هجری) متمرکز ساخت. در ادامه، به‌صورت مختصر مهم‌ترین آرای منطقی او بررسی می‌شود:
۱. عدم عکس در ممکنین و نحوه وجود کلی طبیعی
علامه بهابادی بر مسئله عدم امکان عکس‌برداری در قضایای ممکنین (برابر نبودن روابط میان مقدم و تالی در برخی قضایا) تأکید کرد. وی همچنین در بحث نحوه وجود کلی طبیعی، توجه ویژه‌ای به تفاوت وجود ذهنی و وجود خارجی داشت که این موضوع در مباحث فلسفی و منطقی نقش کلیدی ایفا می‌کند. این توجه نشان‌دهنده نگاه دقیق او به ارتباط میان منطق و فلسفه است.
۲. نوآوری در تقسیم قضایای حملیه محصوره
بهابادی تقسیم تازه‌ای برای قضایای حملیه محصوره معرفی کرد و آنها را به دسته‌های زیر افزود:
- حقیقیه مطلقه: قضیه‌ای که رابطه بین موضوع و محمول در همه موارد موضوع در حقیقت برقرار باشد.
- خارجیه مطلقه: قضیه‌ای که رابطه بین موضوع و محمول تنها بر اساس وجود واقعی موضوع در خارج از ذهن برقرار باشد.
- حقیقیه الموضوع: قضیه‌ای که بر فرض وجود موضوع (به‌صورت بالقوه یا بالفعل)، صدق کند.
- خارجیه الموضوع: قضیه‌ای که وابسته به وجود خارجی و فعلیت موضوع باشد.
این تقسیم‌بندی، غنای تازه‌ای به طبقه‌بندی قضایا در منطق اسلامی افزود.
۳. افزودن قضیه ذهنیه به تقسیم‌بندی قضایا
علامه بهابادی قضیه ذهنیه را نیز به دسته‌بندی‌های رایج قضایا افزود. این قضیه بر رابطه میان مفاهیم ذهنی تأکید دارد، به‌نحوی‌که محمول یا نتیجه قضیه تنها در حوزه ذهن صدق می‌کند، نه در خارج. این نوآوری، گستره منطق را به حوزه معرفت ذهنی و انتزاعی گسترش داد.
۴. تفکیک عکس نقیض مخالف و موافق
او در بررسی عکس‌نقیض قضایا دو نوع اصلی را مطرح کرد:
عکس نقیض موافق: حالتی که گزاره حاصل از عکس، هم موجب حفظ معنا و هم رابطه اصلی میان موضوع و محمول شود.
عکس نقیض مخالف: حالتی که معنای حاصل تغییر یافته اما همچنان رابطه منطقی برقرار باقی بماند.
این تفکیک، دقت بیشتری به تحلیل عکس‌نقیض در منطق اسلامی بخشید.
۵. جدا ساختن قضیه طبیعی از قضایای مهمله و شخصیه
در بحث قضایا، علامه بهابادی قضیه طبیعی را از قالب‌های مهمله و شخصیه جدا ساخت. قضیه طبیعی بیانگر رابطه کلی بین موضوع و محمول بدون اشاره به موجودی عینی خاص است، در حالی که قضایای مهمله یا شخصیه به وجود واقعی (در جزئیات یا کلیات) توجه دارند. این رویکرد، نگاه دقیق‌تری به ماهیت کلی گزاره‌ها ارائه می‌دهد.
۶. شرح و توسعه شکل چهارم قیاس
علامه بهابادی به تولید شکل چهارم قیاس توجه نمود و ضمن تحلیل شرایط و قواعد إنتاج در این شکل، سه ضرب منطقی جدید به موجهات مرکب اضافه کرد. این توسعه، دامنه کاربرد قیاس را در استنتاجات پیچیده‌تر افزایش داد و نشان‌دهنده عمق علمی و نوآوری منطقی او بود.
نتیجه‌گیری
علامه بهابادی یزدی با افزودن دسته‌بندی‌ها و روش‌های نوین در منطق، گامی بلند در تکمیل و تدوین مباحث منطقی برداشت. تحلیل‌ها و نوآوری‌های او نه‌تنها مسائل منطقی را دقیق‌تر مطرح کرد، بلکه پایه‌گذار برخی از شیوه‌های جدید بررسی قضایا در فلسفه و کلام اسلامی شد.
..............................
پایان پیام/ ۲۶۸
نظر شما