خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا: آیا تا به حال به این فکر کردهاید که دنیایی غیر از دنیای ما در همین نزدیکیها وجود داشته باشد؟ دنیایی پر از رازها و ناشناختههایی که ذهن انسان را به چالش میکشد؟ در این سفر علمی و دینی، با هم به کشف واقعیتهایی درباره جنیان، این همسایگان نامرئی و شگفتانگیز خواهیم پرداخت. آمادهاید تا پرده از اسرار این جهان ناشناخته برداریم؟
۱- مبانی نظری وجود جن: واقعیت، فلسفه و جایگاه
پس از بررسی ویژگیها و توانمندیهای جن، لازم است به سه پرسش بنیادین پرداخته شود: آیا اساساً چنین موجودی واقعیت دارد؟ فلسفه خلقت او چیست؟ و جایگاه او در نظام آفرینش نسبت به انسان چگونه است؟
اثبات وجود جن: میان برهان عقلی و گواهی نقلی
بحث پیرامون واقعیت داشتن یا افسانه بودن جن، از دو منظر عقلی و نقلی قابل بررسی است.
۱- از منظر عقل محض
عقل به تنهایی نمیتواند وجود موجودی به نام جن را اثبات کند، چرا که ابزار عقل، براهین منطقی است و جن در حیطه تجربه حسی عمومی قرار ندارد. گزارشهای پراکنده نیز به دلیل احتمال خطای انسانی، توهم یا اختلالات روانی (مانند شیزوفرنی)، نمیتوانند یک پایه محکم برای اثبات عقلی باشند.
اما از سوی دیگر، عقل هرگز وجود چنین موجودی را انکار یا محال نمیداند، زیرا هیچ برهان منطقی وجود ندارد که ثابت کند موجودات عالم، منحصر به انسان و حیوانات شناختهشده هستند. بنابراین، از دیدگاه عقل، وجود جن یک «امر ممکن» است که نه اثباتپذیر است و نه انکارپذیر.
۲- از منظر وحی (نقل) :
در مقابل محدودیت عقل، منابع معتبر دینی به طور قاطع و یقینی وجود جن را تأیید میکنند. قرآن کریم، که صدق آن با براهین عقلی به اثبات رسیده است، نه تنها در آیات متعدد از این موجود نام برده، بلکه سورهای کامل را به نام «سوره جن» اختصاص داده است.
از آنجا که عقل به حقانیت قرآن ایمان دارد، باور به وجود جن که مستند به قرآن است، یک باور مستدل و منطبق بر عقلانیت خواهد بود. در نتیجه، انکار وجود جن با دیدگاه قطعی قرآن و روایات در تضاد است.
فلسفه آفرینش جن: تجلی فیض و فرصت عبودیت
حال که وجود این موجودات قطعی است، این پرسش مطرح میشود که هدف از خلقت آنها چه بوده است؟
پاسخ به این پرسش در چند نکته نهفته است: تقدم در خلقت: بر اساس گواهی قرآن، جنیان پیش از نوع انسان آفریده شدهاند: «وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِن قَبْلُ مِن نَّارِ السَّمُومِ» [۱]. بنابراین، اگر شکایتی مبنی بر خلقت موجودی دیگر در عالم باشد، این حق برای آنها اولیتر بود.
نگاه جامع به خلقت: اشکال به خلقت جن، مانند اشکال به خلقت مار و عقرب، ناشی از یک نگاه انسانمحور و سطحی است که از فواید و حکمتهای پنهان در نظام آفرینش غافل است.
فرصت تکامل و بندگی: دلیل اصلی خلقت جن، همانند انسان، نتیجه فیض و رحمت بیپایان خداوند است. خداوند به موجوداتی که ظرفیت دریافت حیات، اختیار، آگاهی و رشد را داشتند، این فرصت را عطا کرد تا از طریق بندگی اختیاری، به کمال و سعادت ابدی دست یابند.
این هدف متعالی در قرآن برای هر دو موجود یکسان بیان شده است: «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ» [۲].
جایگاه انسان در برابر جن: خلافت و برتری ذاتی
برخلاف تصور عامیانه که جن را «از ما بهتران» میخواند، شواهد قرآنی به وضوح نشان میدهد که انسان ذاتاً موجودی برتر و والاتر از جن است. دلایل این برتری عبارتند از:
مقام خلافت الهی: خداوند مقام جانشینی خود در زمین را به انسان اعطا فرمود: «إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً» [۳].
وجوب سجده بر انسان: تمامی فرشتگان و حتی ابلیس که به تصریح قرآن از بزرگان طایفه جن بود «إِلَّا إِبْلِیسَ کَانَ مِنَ الْجِنِّ» [۴]، مأمور به سجده و کرنش در برابر آدم شدند.
تبعیت از شریعت انسانی: جنیان پیامبر مستقلی از جنس خود ندارند و موظفند به پیامبران انسانی ایمان آورده و از شریعت آنها پیروی کنند [۵].
با این وجود، جنیان در ویژگیهای بنیادین با انسان مشترکاند: آنها نیز دارای عقل، شعور، اختیار و تکلیف دینی هستند (چنانکه در سورههای جن و الرحمن آمده است). در نتیجه، در قیامت محشور شده، مورد حسابرسی قرار میگیرند [۶].
و بر اساس ایمان و عمل خود، اهل بهشت یا دوزخ خواهند بود. آنها نیز در میان خود دستههای مؤمن و کافر دارند [۷] و همانند انسان، پیش از این دنیا خلق شدهاند [۸].
۲- انواع موجودات جن و شیوه خلقت آنها
خداوند متعال جنها را در پنج نوع و گروه مختلف آفریده است، همانگونه که در روایتی از پیامبر گرامی اسلام صلوات الله علیه وآله نقل شده است. این تقسیمبندی، نشاندهنده تنوع در دنیای جن است و به درک بهتری از محیط زندگی، رفتار و تواناییهای آنها میانجامد.
۱. گروهی از جنها مانند بادها در فضای هوا زندگی میکنند
این گروه در فضای هوا زندگی میکنند و در میان جو متصاعد و متحرک هستند. حضور آنها نامرئی است، اما برخی از بزرگان دینی اشاره کردهاند که در محیطهای آرام و معنوی، گاه صدایی مانند نسیم ملایم شنیده میشود که ممکن است نشانه حضور این نوع جن باشد. این جنیان به دلیل ماهیت لطیف و هواییشان، قادرند در لایههای بالایی جو حرکت کنند و در مکانهای باز و وسیع، حضور پررنگتری داشته باشند.
۲. دستهای دیگر به شکل ماران خلق شدهاند
این گروه در میان صخرهها، حفرهها و پناهگاههای پنهان زمین ساکن شدهاند. ماهیت آنها شبیه به ماران دنیای مادی است، اما با این تفاوت که از مادهای لطیفتر و غیرمادیتر ساخته شدهاند. در برخی روایات اشاره شده که بهتر است قبل از نشستن در مکانهای تاریک یا ویران، سه بار بگوییم: «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم»، زیرا ممکن است این مکانها محل سکونت جنهای این نوع باشد.
۳. نوعی از آنان به صورت عقربان آفریده شدهاند
این گروه در مناطق خشک و وحشی حضور دارند و ماهیتی تیز و خطرناک دارند. آنها اغلب در مناطق بیابانی و دورافتاده ساکن میشوند و از طبیعت شرور و حملهکنندهشان، ممکن است به انسانها آسیب برسانند. برخی از احادیث توصیه میکنند که در بیابانها، به ویژه شبها، احتیاط شود و از راههای مورد عبور نباشیم، زیرا ممکن است در معرض توجه این نوع جن قرار گیریم.
۴. گروهی از جنّ در قالب حشرات زمین هستند
این گروه در میان خزندگان و موجودات کوچک زمین زندگی میکنند و ممکن است در نزدیکی خانهها، حیاطها و منازل مسکونی حضور داشته باشند.
در روایات آمده که گاهی حرکت ناگهانی حشرات یا جوندگان در خانه، ممکن است نشانه حضور جن باشد، نه خود موجود. این نوع جن، به دلیل کوچکی و پنهانکاری، کمتر قابل تشخیص است، اما میتواند در امور کوچک و روزمره تأثیرگذار باشد.
۵. دسته پنجم مانند انسانها هستند
این گروه مهمترین نوع از نظر تکلیف دینی است، زیرا دارای شعور، عقل و تکلیف هستند و در روز قیامت حسابرسی خواهند شد و مستوجب پاداش یا مجازات خواهند بود.
این جنها میتوانند به شکل انسان تمثّل کنند و در میان ما حرکت کنند، بدون اینکه متوجه حضورشان شویم. آنها قادرند با انسانها ارتباط برقرار کنند، به مجالس دینی بیایند و حتی در امور شرعی سؤال کنند، مانند گروهی که نزد امام صادق (ع) آمدند. [۹].
۳- چرخه حیات، و جنسیت و و توالد جنیان
چرخه حیات جن: عمر، مرگ و رشد
یکی دیگر از ابعاد وجودی جنیان، چرخه حیات آنها، شامل طول عمر، مرگ و نحوه رشدشان است که در منابع دینی به آن اشاراتی شده است. این مباحث، نه تنها به درک بهتر از طبیعت جن میانجامد، بلکه نشان میدهد که آنها موجوداتی فانی و دارای چرخه زندگی مشابه انسان هستند، هرچند با ویژگیهای منحصربهفرد.
مرگ و طول عمر جنیان
به تصریح قرآن کریم، جنیان نیز مانند انسانها موجوداتی فانی هستند و سرانجام خواهند مرد [۱۰]. بهترین گواه بر این حقیقت، درخواست ابلیس (که از جنیان بود) از خداوند برای مهلت یافتن و زنده ماندن تا روز قیامت است [۱۱].
این درخواست نشان میدهد که مرگ، سرنوشت طبیعی و حتمی برای همه جنیان است و تنها ابلیس به اذن الهی از عمری بسیار طولانی تا «روزی معین» برخوردار شد [۱۲].
اگرچه قرآن به میانگین عمر جنیان اشارهای نکرده است، اما روایات، عمرهای بسیار طولانی را برای برخی از آنها تأیید میکنند. به عنوان نمونه، در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است که روزی پیامبر اکرم (ص) با مردی بسیار بلند قامت مواجه شدند و پس از گفتگو دریافتند که او از جنیان و نامش «هام، پسر لاقیس، پسر ابلیس» است.
وقتی حضرت از عمر او پرسیدند، پاسخ داد که در زمان کشته شدن هابیل به دست قابیل، پسربچهای بوده است [۱۳]. این روایت به وضوح نشاندهنده عمر بسیار طولانی در میان این موجودات است.
رشد جسمانی جنیان
بر اساس شواهد و استنباطها، به نظر میرسد جنیان با وجود عمر طولانی، روند رشد جسمی متفاوتی با انسانها دارند. مشهور است که آنها عمری بسیار طولانی، شاید تا ده برابر انسان عادی، دارند. با این حال، رشد فیزیکی آنها بسیار کند است؛ یعنی از ابتدای تولد جسمی بسیار کوچک دارند و با گذشت سالیان دراز، به تدریج بزرگتر میشوند.
در این زمینه، آیتالله محمدحسین طهرانی خاطرهای جالب از استاد خود، علامه طباطبایی، نقل میکند. علامه در ماجرایی با گروهی از جنیان مواجه شده بودند که قامتی بسیار کوتاه، در حد یک یا دو وجب، داشتند.
برداشت علامه این بود که این جنیان در مراحل اولیه رشد خود به سر میبردند [۱۴]. این خاطره، فرضیه رشد بسیار کند و تدریجی آنها را تقویت میکند.
تغذیه جنیان: ماهیت و مصادیق
هر موجود مادی برای بقا نیازمند تغذیه است و جنیان نیز از این قاعده مستثنی نیستند. اگرچه جزئیات کامل غذای آنها بر ما پوشیده است، اما روایات اسلامی به گوشههایی از این موضوع اشاره کردهاند.
بر اساس روایات، یکی از منابع غذایی جنیان، باقیمانده غذای انسانها و فضولات حیوانات است. شیخ صدوق نقل میکند که گروهی از جنیان نزد پیامبر اکرم (ص) آمدند و از ایشان طعام خواستند. حضرت در پاسخ، استخوان و سرگین (فضله خشک حیوانات) را به عنوان غذا به آنها عطا فرمودند [۱۵].
در راستای همین موضوع، در برخی روایات توصیه شده است که هنگام غذا خوردن، گوشت به طور کامل از استخوان جدا نشود [۱۶] و یا استخوانها آلوده و نجس نگردند، چرا که این کار ممکن است باعث اذیت شدن جنیان مؤمن شود [۱۷].
البته این روایات لزوماً به این معنا نیست که این موارد تنها غذای جنیان است. همچنین، با توجه به ساختار وجودی لطیف و رقیق آنها، ممکن است نحوه بهرهبرداری آنها از این مواد با انسان متفاوت باشد؛ یعنی به جای خوردن فیزیکی، از بو یا انرژی متصاعد شده از آنها تغذیه کنند و به این طریق سیر شوند.
مکان زندگی جنیان: تفکیک میان حضور و سکونت
در مورد محل زندگی جنیان، باورهای عامیانه و داستانهای اغراقآمیزی وجود دارد که اغلب آنها را ساکن حمامهای قدیمی، خانههای متروک و قبرستانها معرفی میکند.
برای رسیدن به یک درک صحیح، ابتدا باید میان محل حضور احتمالی و مکان اصلی زندگی تفاوت قائل شد. همانطور که حضور موقت یک انسان در جنگل یا کوهستان به معنای سکونت او در آنجا نیست، مشاهده یا حضور احتمالی یک جن در مکانی خاص نیز به معنای آن نیست که آنجا محل زندگی دائمی جنیان است.
روشن است که جنیان نیز مانند ما در همین عالم مادی و بر روی کره زمین زندگی میکنند، اما مکان زندگی آنها متناسب با نوع خلقت لطیفشان است.
در برخی روایات به این موضوع اشاراتی شده است. به عنوان مثال، از امام صادق (ع) نقل شده است: «در وادی شُقرَه (بیابانی که خاکش سرخ مایل به زرد است) نماز نخوان؛ زیرا در آنجا منازل جن است [۱۸]».
با استناد به این قبیل روایات، میتوان چنین احتمال داد که مکان اصلی سکونت جنیان، معمولاً در مناطقی است که خالی از سکنه انسانی بوده و به دور از دسترس عادی ما قرار دارد.
جنسیت و توالد و تناسل در میان جنیان
یکی از پرسشهای رایج درباره جنیان، به ساختار جنسیتی و نحوه تولید مثل آنها مربوط میشود. آیا آنها نیز مانند بسیاری از موجودات دیگر، از دو جنس نر و ماده تشکیل شدهاند و کیفیت زاد و ولد در میانشان چگونه است؟
وجود دو جنس نر و ماده
منابع دینی شواهد روشنی برای اثبات وجود دو جنس در میان جنیان ارائه میدهند.
اصل زوجیت در خلقت
قرآن کریم یک اصل کلی را در نظام آفرینش بیان میکند و میفرماید: «وَمِن کُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنَا زَوْجَیْنِ» [۱۹]؛ (و از هر چیزی دو زوج آفریدیم). این قانون فراگیر، به طور طبیعی شامل حال جنیان نیز میشود.
تصریح قرآن به «مردان جن»
قرآن در آیهای به طور مشخص از «مردانی از جن» نام برده و میفرماید: «وَأَنَّهُ کَانَ رِجَالٌ مِّنَ الْإِنسِ یَعُوذُونَ بِرِجَالٍ مِّنَ الْجِنِّ...»[۲۰]؛ (و مردانی از آدمیان به مردانی از جن پناه میبردند.). به کار بردن این عبارت، به وضوح وجود جنس مذکر و به تبع آن، جنس مؤنث را در میان این موجودات اثبات میکند.
کیفیت تولید مثل جنیان
علاوه بر وجود دو جنس، به نظر میرسد کیفیت توالد و تناسل در میان جنیان، شباهت بسیاری به انسانها دارد. بهترین شاهد قرآنی برای این مدعا، توصیف نعمتهای بهشتیان است. قرآن کریم در سوره الرحمن، درباره حوریان بهشتی میفرماید که پیش از همسران مؤمن خود، هیچ انسان و جنی با ایشان تماس نداشته است:
«فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنسٌ قَبْلَهُمْ وَلَا جَانٌّ» [۲۱]؛ (در آن باغهای بهشتی، زنانی هستند که جز به همسران خود عشق نمیورزند و هیچ انس و جن پیش از اینها با آنان تماس نگرفته است).
قرار گرفتن واژه «انسان» و «جن» در کنار یکدیگر و در چارچوب مفهومی «تماس» (که به ازدواج و آمیزش اشاره دارد)، نشان میدهد که این فرآیند در هر دو موجود، ماهیتی مشابه دارد. از این رو، میتوان نتیجه گرفت که تولید مثل در میان جنیان نیز از طریق آمیزش جنسی و روشی شبیه به انسانها صورت میگیرد.
۴- اعمال عبادی و زندگی دینی جنیان
همانطور که ثابت شد، جنیان نیز موجوداتی مکلف و دارای اختیارند و در میان آنها گروههای مؤمن و کافر وجود دارد. اما پرسش مهم این است که جنیان مؤمن، تکالیف دینی خود را چگونه به جا میآورند؟ آیا اعمال عبادی آنها شباهتی به ما انسانها دارد؟
گزارشها و حکایات نقل شده از بزرگان، تصویر جالبی از زندگی دینی این موجودات ترسیم میکند. بر اساس این گزارشها، جنیان مؤمن و مسلمان، تکالیف شرعی خود را (که در بسیاری از موارد مشابه تکالیف انسانهاست) انجام میدهند و برای فهم دقیق وظایف خود، به علمای دین مراجعه میکنند.
مراجعه به فقها برای دریافت احکام
مشهور است که مرحوم میرزاخلیل تهرانی، از مراجع تقلید برجسته دوران مشروطه، در سرداب منزل خود پاسخگوی سؤالات شرعی گروهی از جنیان بوده است که برای یادگیری احکام به ایشان مراجعه میکردند.
همچنین از مرحوم شیخ مجتبی قزوینی، از علمای نامدار مشهد، نقل شده است که در یکی از سفرهای تبلیغی خود، با گروهی از جنیان مؤمن مواجه شد. آنها ضمن بیان اینکه در منبرهای ایشان حاضر میشوند، سؤالاتی درباره کیفیت صحیح وضو پرسیدند.
شرکت در مراسم مذهبی
علاوه بر این، مشهور است که برخی از بزرگان طایفه جن در مجالسی که انسانها برای عزاداری امام حسین (ع) برپا میکنند، حضور یافته و همراه با شیعیان به سوگواری میپردازند.
اگرچه این گزارشها ممکن است سندیت قطعی و متواتر نداشته باشند، اما در مجموع این تصویر را ترسیم میکنند که زندگی عبادی و دینی جنیان مؤمن، به ویژه شیعیان آنها، شباهت بسیاری به اعمال و مناسک ما انسانها دارد. البته این امر، وجود تکالیف اختصاصی و متفاوت، متناسب با ویژگیهای خاص جسمی و روحی آنان را نفی نمیکند.
پی نوشت ها:
[۱] آیه ۲۷ سوره حجر
[۲] سوره ذاریات، آیه ۵۶
[۳] سوره بقره، آیه ۳۰
[۴] سوره کهف، آیه ۵۰
[۵] شاره به سوره جن، آیات ۱-۲.
[۶] سوره جن، آیه ۱۵.
[۷] سوره حجر، آیه ۲۷.
[۸] سوره جن، آیه ۱۱
[۹] بحارالأنوار (ط - بیروت)، ج۶۰، ص ۲۶۷
[۱۰] سوره فصلت، آیه ۲۵
[۱۱] سوره اعراف، آیه ۱۴
[۱۲] سوره حجر، آیات ۳۷-۳۸
[۱۳] علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج ۶۰، ص ۹
[۱۴] علامه محمدحسین طهرانی، نگرشی بر مقاله بسط و قبض تئوریک شریعت، ص ۲۰۵
[۱۵] شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج ۱، ص ۳۵۸
[۱۶] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۳، ص ۳۵۰
[۱۷] شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج ۱، ص ۳۰
[۱۸] اشاره به روایتی از امام صادق (ع) در مورد وادی شقره
[۱۹] سوره ذاریات، آیه ۴۹
[۲۰] سوره جن، آیه ۶
[۲۱] سوره رحمن، آیه ۵۶
نظر شما