برهنگی، اسارت نوین؛ تأثیرات روان‌شناختی حجاب

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا: حجت الاسلام و المسلمین محمد حسین امین، نویسنده و پژوهشگر دینی، در نوشتاری اختصاصی برای ابنا، در یک نگاه برون دینی، به بحث و بررسی مقوله حجاب پرداخته است.

مقوله حجاب و عفاف همواره به عنوان دو ارزش بنیادین در جامعه بشری، به ویژه جوامع اسلامی، مطرح بوده است. این پوشش که خالق انسان آن را به عنوان زینت برگزیده و نه محدودیت، ریشه در نیاز ذاتی انسان به نظم، احترام متقابل و امنیت روانی دارد. حجاب در منظومه فکری شیعه، نه تنها حافظ امنیت اجتماعی است، بلکه تضمین‌کننده سلامت روحی و روانی افراد نیز محسوب می‌شود. بر خلاف تبلیغات مادی و لیبرالیستی که پوشش را صرفاً یک محدودیت می‌دانند، آموزه‌های اسلامی و تحقیقات روان‌شناختی معاصر، منافع عمیق و گسترده‌ای را برای پوشش مناسب، به‌ویژه در ارتقاء کرامت و سلامت روان زنان، اثبات کرده‌اند. این نوشتار، نگاهی مستند به مبانی و آثار روان‌شناختی و اجتماعی حجاب با تکیه بر متون دینی و پژوهش‌های مرتبط دارد.

۱. حجاب، قانون حفاظت و رشد: از فطرت تا حکمت الهی

در تبیین فلسفه حجاب، دین اسلام آن را همچون یک «قانون رشد و حفاظت» معرفی می‌کند. در جهان پیرامون، هر مخلوقی برای رشد و حفاظت از خود، به پوششی محافظ نیاز دارد؛ همان‌طور که دانه نیازمند لایه‌ای است که مغز خود را از خطرات حفظ کند، یا پوست میوه‌ها که از محتوای درونی محافظت می‌کند. حجاب برای زن، دقیقاً همین نقش محافظت برای کرامت، رشد و شکوفایی شخصیت او را ایفا می‌کند. حجاب و عفاف دو واژه‌ای هستند که در کنار هم به کار می‌روند. در حالی که عفاف، خویشتنداری از رفتار جنسی و عاطفی خارج از حدود شرعی (منع و بازداری درونی و نفسانی) است، حجاب نمود ظاهری و یکی از ابعاد مهم عفاف محسوب می‌شود. اسلام، هم مردان و هم زنان را به پوشش و لباس متواضعانه (Modestly) فرا می‌خواند. حجاب یک امر فطری و الهی است، چنانچه قرآن کریم می‌فرماید:

﴿یَا بَنِی آدَمَ قَدْ أَنزَلْنَا عَلَیْکُمْ لِبَاسًا یُوَارِی سَوْآتِکُمْ وَرِیشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَی ذَلِکَ خَیْرٌ ذَلِکَ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ یَذَّکَّرُونَ﴾

(ای فرزندان آدم! لباسی برای شما فرستادیم که اندام شما را می‌پوشاند و مایه زینت شماست؛ اما لباس پرهیزگاری بهتر است! این‌ها (همه) از آیات خداست، تا متذکّر (نعمت‌های او) شوند!). این آیه نشان می‌دهد که خالق انسان، پوشش را یک زینت و نیاز روحی و روانی قرار داده است.

۲. سپر عقلانی جامعه؛ حجاب در برابر بحران هویت غربی

مسئله حجاب تنها یک موضوع صرفاً دینی یا فقهی نیست، بلکه یک پدیده عقلانی، اجتماعی و تمدنی است. فعالان فرهنگی تأکید می‌کنند که حجاب ضرورتی عقلانی برای حفظ امنیت اجتماعی و یک سازوکار اجتماعی است که بر روابط انسانی، سلامت روحی و ثبات خانوادگی تأثیر می‌گذارد. تجربه تاریخی غرب در کنار گذاشتن حیا و مرزهای اخلاقی نشان می‌دهد که آزادی جنسی بی‌حدوحصر، به‌جای آرامش، بحران هویت، افسردگی و فروپاشی خانواده را به همراه آورده است.

پس از دهه ۱۹۶۰ میلادی در غرب و آغاز شعار آزادی جنسی، این جنبش‌ها عملاً به ابزاری برای مصرف‌گرایی جنسی تبدیل شد. امروز کارشناسان غربی به نقطه‌ای رسیده‌اند که از نوعی اسارت تازه سخن می‌گویند؛ «اسارت در نگاه دیگران». در این فرهنگ، بدن فرد دیگر حریم خصوصی خودش نیست، بلکه کالایی است که باید دیده شود، اصلاح شود، «لایک» بگیرد و در قالب شبکه‌های اجتماعی فروخته شود. این وضعیت، آزادی فردی را به اضطراب دائمی برای «انتخاب و دیده‌شدن» تبدیل کرده است.

نتیجه این فرهنگ، اضطراب دائمی برای انطباق با استانداردهای زیبایی غالب و گرفتار شدن در اضطراب جمعی «کافی نبودن» است. آمارهای رسمی غرب گواه این بحران تمدنی هستند؛ طبق گزارش رسمی مرکز ملی خشونت جنسی آمریکا (NSVRC)، هر ۶۸ ثانیه یک تجاوز جنسی در این کشور رخ می‌دهد و حدود یک‌سوم زنان آمریکایی تجربه‌ای از آزار جنسی را داشته‌اند. همچنین، آزادی جنسی نهاد خانواده را به مرز فروپاشی رسانده است، به طوری که نرخ ازدواج در آمریکا در پایین‌ترین سطح تاریخی خود قرار دارد و بیش از ۲۵ میلیون کودک بدون حضور پدر بزرگ می‌شوند. حجاب اسلامی دقیقاً راهبردی برای جلوگیری از این فروپاشی است. این پوشش، نوعی مدیریت نگاه و رفتار است که حریم خصوصی را میان زن و مرد محترم می‌شمارد.

۳. حجاب و ارتقای منزلت انسانی زن؛ از صیانت کرامت تا عزّت نفس

یکی از قوی‌ترین آثار حجاب، تأثیر مستقیم آن بر سلامت روان و ارتقای منزلت انسانی زن است. حجاب، در حقیقت، نوعی «صیانت از کرامت انسانی» است که ارزش زن را در ظاهر و جسم او خلاصه نمی‌کند. مطالعات نشان می‌دهند که حجاب با فراهم کردن حس «خود ارزشی» مستقل از ظاهر فیزیکی، به زنان کمک می‌کند تا احساس رضایت بدنی بیشتری داشته باشند.

زنانی که پوشش سنتی دارند، اعلام کردند که در برابر «شیء‌انگاری جنسی و استثمار» حمایت می‌شوند. همان‌طور که یکی از شرکت‌کنندگان در پژوهش بیان کرده: «(حجاب) به مردان می‌گوید که حق ندارند به بدن من نگاه کنند و زیبایی مرا قضاوت کنند». این امر موجب می‌شود تا فرد توجه خود را از دغدغه‌های ظاهری و استانداردهای زیبایی حاکم بر جامعه، به شخصیت و هویت درونی خود معطوف سازد.

پژوهش‌ها نشان داده‌اند که محافظه‌کاری در حجاب (پوشش بیشتر و تکرار استفاده)، با کاهش شیء‌انگاری جنسی مرتبط است. این کاهش، به نوبه خود، منجر به پایین آمدن شاخص‌های ناخوشایند روانی مانند نظارت دائمی بر بدن (body surveillance)، نگرانی در مورد شکل بدن، و احتمال کمتر اختلالات خوردن می‌شود. حجاب به دلیل نبودن فشار خارجی برای برآورده کردن استانداردهای زیبایی، موجب کاهش اضطراب و بهبود تصویر ذهنی زن از خود می‌شود.

همچنین، پژوهشی که در دانشگاه علوم پزشکی قزوین انجام شد، نشان داد افرادی که از پوشش مناسب برخوردارند، نمرات عزّت نفس بالاتری دارند و بین عزّت نفس و حجاب، تفاوت معناداری وجود دارد. این یافته نشان می‌دهد که دارا بودن حجاب مناسب، نشان‌دهنده عزّت نفس بالای دانشجویان است. در مقابل، زنانی که به دلیل ضعف درونی یا احساس حقارت، اقدام به بدحجابی می‌کنند، می‌کوشند تا کمبودهای خود را با نمایش زیبایی‌ها جبران کرده و از اعتماد به نفس پایین‌شان تأثیر می‌پذیرند.

حجاب، زمینه‌ساز پاکیزگی روح و طهارت نفس است. قرآن کریم در زمینه امر به پوشش و عفت به مردان مؤمن، اثر آن را «پاکیزه‌تر بودن» می‌داند:

﴿قُل لِّلْمُؤْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِ‌هِمْ وَیَحْفَظُوا فُرُ‌وجَهُمْ ذَلِکَ أَزْکَی لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِیرٌ‌ بِمَا یَصْنَعُونَ﴾

(به مردان با ایمان بگو: «دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند، که این برای آنان پاکیزه‌تر است، زیرا خدا به آنچه می‌کنند آگاه است.).

همچنین، امیرالمومنین علی (ع) حفظ کرامت و زیبایی زن را در پناه حجاب می‌داند:

«صِیانَةُ المَرأةِ أنعَمُ لِحالِها وَ أدوَمُ لِجَمالِها»

(محفوظ داشتن زن، به حال او مفیدتر، و برای زیبایی‌اش پایدارتر است). منظور از «حال زن» در این روایت، وضعیت روانی اوست که رعایت حجاب سبب تعادل بهتر آن می‌شود.

۴. پوشش مطلوب: فراتر از جسم، در کلام و رفتار

حجاب در اندیشه اسلامی، منحصر به پوشش فیزیکی نیست؛ بلکه یک چارچوب رفتاری، گفتاری و نگاهی را نیز در بر می‌گیرد. عفاف، خویشتنداری از تمایل جنسی و عاطفی خارج از حدود شرعی است.

الف. حجاب در نگاه (غض بصر):

قرآن کریم به عنوان یک راهکار روانی برای حفظ آرامش قلب، امر به غض بصر (پایین انداختن نگاه) برای هر دو جنس می‌کند. چشم‌چرانی نکردن و رعایت حجاب چشم، عاملی برای آرامش دل و راحتی قلب است.

امیرالمومنین علی (ع) فرمودند: «مَن غَضَّ طَرفَهُ أراحَ قَلبَهُ» (کسی که چشم خود را پایین اندازد، دلش را آسوده گرداند).

ب. عفاف در گفتار (تقوای گفتاری):

یکی از ابعاد مهم عفاف که سلامت روانی جامعه را تضمین می‌کند، «تقوای گفتاری» است. این نوع حجاب، به زنان دستور می‌دهد که از سخن گفتن هوس‌انگیز یا نازک و نرم که موجب تحریک بیماردلان می‌شود، خودداری کنند. قرآن کریم خطاب به همسران پیامبر (ص) هشدار می‌دهد:

﴿یَا نِسَاءَ النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا﴾

(ای همسران پیامبر! شما همچون یکی از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید؛ پس به گونه‌ای هوس‌انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع کنند، و سخن شایسته بگویید!). این هشدار برای تأمین سلامت روانی جامعه، به زنان معمولی نیز تسری می‌یابد.

ج. عفاف در رفتار و پوشش ظاهری:

پوشش زنان باید تمامی بدن، به جز قرص صورت و دو کف دست را بپوشاند، تنگ و بدن‌نما نباشد، و برجستگی‌های اندام را نمایان نسازد. همچنین، پرهیز از تبرج و خودآرایی نامشروع در برابر نامحرم، که شامل استفاده از زینت، عطر، و لباس‌های زننده است، از دیگر مصادیق عفاف رفتاری است. تبرج یعنی ظاهر شدن زن در اجتماع به گونه‌ای که انگشت‌نما باشد و چشم‌ها را دنبال خود بکشد. قرآن کریم تبرج را از اعمال جاهلیت می‌داند. همچنین، زنان باید از کوبیدن پای خود بر زمین اجتناب ورزند تا زینت‌های پنهانشان دانسته نشود.

۵. ثمرات تمدنی حیا؛ تحکیم خانواده و امنیت اجتماعی

حجاب، یک راهبرد تمدنی برای پاسداری از سرمایه اخلاقی جامعه است. اسلام با واجب کردن حجاب، در حقیقت جواز حضور فعال و موثر زن را در اجتماع با حفظ کرامت و ارزش انسانی داده است. در چنین فضایی، زن به عنوان یک شخصیت اندیشمند و فعال اجتماعی شناخته می‌شود، نه صرفاً ابزاری برای جلب توجه یا تبلیغات.

یکی از مهم‌ترین آثار حجاب، تحکیم پیوند خانواده و افزایش امنیت زناشویی است. فلسفه اصلی حجاب، انحصار خواهش‌ها و کامیابی‌های جنسی به محیط مشروع خانواده و همسران است و جلوگیری از طغیان غریزه جنسی در جامعه. آزادی بی‌حدوحصر و خودنمایی زنان در جامعه، سبب می‌شود که مردان به جای محبت به همسران خود، به دنبال لذت‌جویی از زنان کوچه و بازار باشند. شهید مطهری (ره) می‌گوید: در سیستم آزادی کامیابی، همسر قانونی از لحاظ روانی یک نفر رقیب و مزاحم به شمار می‌رود.

حجاب، با فراهم آوردن احساس امنیت برای زن و دور کردن او از عوامل اضطراب‌زا، رضایت وجدان و آرامش قلبی را به دنبال می‌آورد. زنان به دلیل ویژگی‌های شخصیتی، آسیب‌پذیری و نیاز بیشتری به امنیت دارند. حجاب، عاملی است که جلوی ناامنی‌های ناشی از تحریک بیماردلان و افراد منحرف در جامعه را می‌گیرد. قرآن کریم در سوره احزاب، حجاب را عاملی می‌داند که زن با آن شناخته شده و مورد آزار قرار نمی‌گیرد:

﴿ذَلِکَ أَدْنَی أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ﴾

(این کار برای اینکه شناخته شوند و در نتیجه مورد آزار قرار نگیرند، بهتر است).

حجاب باعث می‌شود زن از ذلت و تحقیر در امان بماند و حفظ حریم زن، جزو حقوق زنان مسلمان است. جامعه‌ای که حیا و حجاب را از دست بدهد، دیر یا زود اخلاق و انسانیت را هم از دست می‌دهد و از درون تهی می‌شود. حجاب یعنی عقلانیت در رفتار، یعنی انتخاب آگاهانه برای حفظ کرامت انسان.

---

منابع

1. ابن منظور، محمد بن مکرم. لسان العرب. ج ۱. چ ۹. قم: [بی‌نا]، ۱۴۱۴ق.
2. احمدی، خدابخش و دیگران. «بررسی رابطه اعتقاد به حجاب و آسیب‌پذیری فردی، خانوادگی و اجتماعی». مجله علوم رفتاری ۴ (۱) (۲۱۶۸): ۸۸-۲۱۱.
3. آتش‌زاده شوریده، فروزان، و دیگران. «بررسی عوامل تسهیل‌کننده و بازدارنده رعایت حجاب کامل توسط دانشجویان: یک مطالعه کیفی». مجله پژوهش در سلامت و دین ۲ (۱) (۲۱۸۲): ۱۴-۲۴.
4. اسلامی، مهدی. حجاب در عصر ما. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۹۱۱.
5. اصفهانی، راغب. معجم المفردات. تهران: انتشارات مرتضوی، بی‌تا.
6. انصاری، باقر. حقوق حریم خصوصی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۸۶.
7. حسینی، سید حسین. نگاهی گذرا به شبهات حقوقی پیرامون مسائل زنان. تهران: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۰.
8. حسینی، سهیل. ««حجاب» سپر عقلانی جامعه». بلاغ نیوز. تاریخ انتشار ۵ آبان ۱۴۰۴.
9. دوبووار، سیمون. جنس دوم. ترجمه حسین مهری. تهران: انتشارات طوس، ۱۳۶۰.
10. رجبی، عباس. «نقش حجاب و پوشش زن در سلامت روان». فصلنامه طهورا ۱ (۶) (۲۱۶۸): ۱۶-۲۱.
11. راسل، برتراند. زناشویی و اخلاق. ترجمه عبدالرحیم گواهی. تهران: امیر، بی‌تا.
12. سالاری‌فر، محمدرضا. «مبانی روان‌شناختی «حجاب» و «عفاف» با تأکید بر متون اسلامی». مطالعات اسلام و روانشناسی ۱۱ (۲۱) (۱۳۹۶): ۷۷-۱۰۶.
13. سفیدی، فاطمه، و دیگران. «تأثیر رعایت حجاب بر عزّت نفس در بین دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی قزوین». فرهنگ در دانشگاه اسلامی ۷ (۳) (۱۳۹۲): ۲۱۸-۲۲۷.
14. شجاعی، محمدصادق. درآمدی بر روان‌شناسی تنظیم رفتار با رویکرد اسلامی. قم: دارالحدیث، ۱۳۸۸.
15. شجریان، مهدی. «فلسفه‌های حجاب و عدالت جنسیتی». فصلنامه فلسفه و کلام اسلامی ۱ (۱) (۱۴۱۱): ۱-۱۴.
16. طاهری، محمد. «آثار حجاب از دیدگاه روان شناسی و دین». راسخون. تاریخ انتشار ۱۵ تیر ۱۳۹۸.
17. طبرسی، ابی‌علی الفضل بن الحسن. مجمع البیان فی تفسیر القرآن. ج ۲. بیروت: دارالمعرفه، ۱۴۰۸ق.
18. علوی، سید حمیدرضا. «بررسی رابطه عزت نفس و رضایت شغلی». مجله علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه مشهد ۳ (۲) (۱۳۸۰): ۵۷-۷۵.
19. علی بن ابراهیم قمی. تفسیر القمی. ج ۲. بیروت: دارالسرور، ۱۴۱۱ق.
20. فردریکسون، باربارا. نظریه شیء‌انگاری. [نظریه روان‌شناختی]
21. فلسفی، محمدتقی. کودک از نظر وراثت و تربیت. تهران: نشر معارف اسلامی، ۱۳۸۵.
22. قرآن کریم.
23. کریمی، یوسف. روان‌شناسی اجتماعی. تهران: نشر روان، ۱۳۸۸.
24. لمبروزو، جینا. روح زن. ترجمه پری حسام شه رئیس. تهران: دانش، ۱۳۶۹.
25. مکیه مزرا، د. مشکلات المرأة المعاصرة. مکه المکرمه: انتشارات دارالمجتمع، ۱۴۱۰ق.
26. مطهری، مرتضی. مسئله حجاب. تهران: انتشارات صدرا، ۱۳۷۵.
27. موسوی، سیدولی الله و دیگران. «تأثیر نوع پوشش (حجاب کامل، حجاب متعارف و حجاب نامتعارف) بر اضطراب اجتماعی، نگرانی و نارضایتی از تصویر بدنی دختران دانشجو». مجله پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری ۵۵ (۶) (۱۴۱۱): ۱۱۱-۱۳۳.
28. نژاد، سید رضا. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر. ج ۱۹. یزد: انتشارات فرهنگی شهید پاک نژاد، ۱۳۶۵.
29. نوری، حسین. مستدرک الوسایل. ج ۱۴. بیروت: انتشارات مؤسسه آل البیت الحیاء التراث، ۱۹۸۷.
30. نوری همدانی، حسین. جایگاه بانوان در اسلام. قم: انتشارات مهدی موعود، ۱۳۸۹.
31. Bullock, Katherine. “Rethinking Muslim Women and the Veil: Challenging Historical and Modern Stereotypes.” Implicit Religion 16, no. 4 (2013).
32. Dunkel, T. M., D. Davidson, and S. Qurashi. “Body satisfaction and pressure to be thin in younger and older Muslim and non-Muslim women: The role of Western and non-Western dress preferences.” Body Image 7 (2010).
33. Kertechian, S., & V. Swami. “The Hijab as a protective factor for body image and disordered eating: A replication in French Muslim women.” Mental Health, Religion & Culture 19 (2016).
34. Livia Berman. “Empowering Elegance.” International Affairs Forum. Tue. October 28, 2025.
35. Mahmud, Y., & V. Swami. “The influence of the hijab (Islamic head-cover) on perceptions of women’s attractiveness and intelligence.” Body Image 7 (2010).
36. Maslow, A. H. “Self-Actualization and Beyond in G.F.T. Challenges of Humanistic Psychology, New York. MC Grow press. (2000)”
37. Rajabi, Abbas. Hijaab and its Role in Mental Health. Qom: Imam Khomeini Educational and Research Institute, 2006.
38. Shirazi, Faegheh, and Smeeta Mishra. “Young Muslim Women on the Face Veil (Niqab): A Tool of Resistance in Europe but Rejected in the United States.” International Journal of Cultural Studies 13, no. 1 (2010).
39. Wigfield, A., & Karpathin. “Who am I & What Can I do? Children’s Self–Concepts & Motivation”. Achievement Situations Educational Psychologist 26 (1991).