خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)-ابنا: در آموزههای عمیق اسلام، کرامت و حرمت انسان از جایگاه ویژهای برخوردار است. این کرامت، شامل تمامی افراد جامعه، با هر وضعیت جسمانی، روانی یا اجتماعی میشود. پیامبر اکرم (ص)، اسوه حسنه انسانیت، در حدیثی گرانقدر به نکتهای ظریف و بسیار مهم در تعاملات اجتماعی اشاره میفرمایند: "لاتُدیمُوا النَّظَرَ اِلی اَهْلِ الْبَلاءِ وَالْمجْذُومینَ فَاِنَّهُ یَحْزُنُهُمْ."(1) (نگاه خود را به گرفتار و معلولها و جذامیها، طولانی نکنید چون نگاه طولانی شما، آنها را محزون و رنجیده خاطر میکند.). این فرمان نبوی، فراتر از یک توصیه اخلاقی، یک اصل بنیادین در حفظ کرامت انسانی و جلوگیری از آزار روحی افراد آسیبپذیر است که ریشههای عمیقی در تعالیم قرآنی دارد.
۱. کرامت انسانی: بنیان دستور نبوی
قبل از هر چیز، باید به مبنای اصلی این حدیث شریف یعنی "کرامت انسانی" اشاره کرد. خداوند متعال در قرآن کریم، انسان را موجودی با کرامت ذاتی معرفی کرده است. این کرامت، فارغ از هرگونه وضعیت ظاهری، بیماری یا نقص جسمی، به او بخشیده شده است. از این رو، هرگونه رفتاری که به این کرامت خدشهای وارد کند، در نظر اسلام مذموم است. نگاه خیره و طولانی به افراد دچار بیماری یا معلولیت، عملی است که به طور مستقیم کرامت آنها را هدف قرار میدهد و حس شرمندگی، متفاوت بودن و ناتوانی را در آنها تقویت میکند، حال آنکه این افراد نیز به همان اندازه سایر انسانها حق دارند که با عزت و احترام زندگی کنند.
وَلَقَدْ کَرَّمْنَا بَنِی آدَمَ وَحَمَلْنَاهُمْ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَرَزَقْنَاهُم مِّنَ الطَّیِّبَاتِ وَفَضَّلْنَاهُمْ عَلَیٰ کَثِیرٍ مِّمَّنْ خَلَقْنَا تَفْضِیلًا(2)
( و به راستی، ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم؛ و آنان را در خشکی و دریا [بر مرکبها] حمل کردیم؛ و از پاکیزهها به آنان روزی دادیم؛ و آنان را بر بسیاری از آفریدههای خود برتری کامل بخشیدیم.)
این آیه به وضوح بر کرامت ذاتی بنی آدم تأکید دارد که شامل همه انسانها، فارغ از هر وضعیتی، میشود. نگاه خیره به افراد آسیبپذیر، ناقض این کرامت است.
۲. همدلی و پرهیز از آزار روانی
نکته محوری در حدیث پیامبر (ص)، تأکید بر "حزن" و "رنجیده خاطر شدن" اهل بلاء و مجذومین است. این نشان میدهد که در مکتب اسلام، نه تنها آزار جسمی، بلکه آزار روانی و عاطفی نیز مورد نکوهش شدید قرار گرفته است. نگاه خیره، نوعی نگاه قضاوتی یا ترحمآمیز است که میتواند به شدت احساسات درونی فرد مقابل را جریحهدار کند. این نگاه، به جای ایجاد حس همدلی و همبستگی، دیوار جدایی و متفاوت بودن را تقویت میکند. دستور نبوی، در واقع، درس بزرگی از همدلی و قرار دادن خود در جایگاه دیگری است تا از هر عملی که موجب آزردگی آنها میشود، پرهیز کنیم.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِّن قَوْمٍ عَسَیٰ أَن یَکُونُوا خَیْرًا مِّنْهُمْ وَلَا نِسَاءٌ مِّن نِّسَاءٍ عَسَیٰ أَن یَکُنَّ خَیْرًا مِّنْهُنَّ ۖ وَلَا تَلْمِزُوا أَنفُسَکُمْ وَلَا تَنَابَزُوا بِالْأَلْقَابِ ۖ بِئْسَ الِاسْمُ الْفُسُوقُ بَعْدَ الْإِیمَانِ ۚ وَمَن لَّمْ یَتُبْ فَأُولَٰئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ(3)
( ای کسانی که ایمان آوردهاید! نباید گروهی از مردان، گروهی دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی، زنان دیگر را، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و یکدیگر را عیبجویی نکنید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید؛ بسیار بد است که بعد از ایمان آوردن، نام فسق بر کسی بگذارید! و هر کس توبه نکند، آنان همان ستمگرانند.)
هرچند این آیه به تمسخر و عیبجویی اشاره دارد، اما روح کلی آن در مورد عدم آزار رساندن به دیگران، به ویژه آسیبپذیران، صادق است. نگاه خیره میتواند نوعی تمسخر پنهان یا عیبجویی خاموش باشد که کرامت فرد را زیر سؤال میبرد.
۳. پرهیز از کنجکاویهای آزاردهنده و رعایت حریم خصوصی
نگاه طولانی به اهل بلاء، غالباً ریشه در کنجکاوی دارد. اما اسلام همواره بر رعایت حریم خصوصی افراد و پرهیز از تجسس و کنجکاویهای بیمورد تأکید کرده است. وضعیت جسمانی یا بیماری افراد، جزو حریم خصوصی آنهاست و خیره شدن به آنها، تجاوز به این حریم محسوب میشود. پیامبر اکرم (ص) با این دستور، جامعه را به سمت بلوغ اجتماعی و رعایت اصول اخلاقی در تعاملات روزمره هدایت میکنند تا افراد، حتی در مواجهه با تفاوتها، با احترام و نزاکت برخورد کنند.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَّعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ(4)
(ای کسانی که ایمان آوردهاید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و (هرگز) در کار یکدیگر تجسس نکنید؛ و بعضی از شما از بعضی دیگر غیبت نکند...)
هرچند تجسس معمولاً به دنبال اطلاعات پنهانی است، اما خیره شدن به وضعیت جسمی خاص یک فرد نیز میتواند نوعی تجسس بصری تلقی شود که به حریم خصوصی او تجاوز میکند و موجب آزار روحی میگردد.
۴. تأکید بر نگاه معنوی و عبرتآموزی بدون آزار
اینکه پیامبر (ص) از نگاه "طولانی" نهی میکنند، به این معنا نیست که ما هرگز به اهل بلاء نگاه نکنیم. بلکه نگاه ما باید گذرا، محترمانه و همراه با درسآموزی باشد. نگاهی که به جای کنجکاوی یا ترحم، ما را متوجه ضعف و ناتوانی انسان و قدرت و رحمت خداوند کند؛ نگاهی که شکرگزاری نعمت سلامتی را در ما تقویت کند و ما را به یاری و همدردی عملی سوق دهد، نه صرفاً تماشا. هدف این حدیث، ایجاد جامعهای است که در آن افراد با شفقت و احترام با یکدیگر برخورد کنند و از هر گونه رفتاری که موجب شرمندگی یا آزار دیگران شود، خودداری ورزند.
وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِن شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ ۖ وَلَئِن کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ(5)
(و (نیز به خاطر آورید) زمانی را که پروردگارتان اعلام داشت: «اگر شکرگزاری کنید، (نعمت خود را) بر شما خواهم افزود؛ و اگر ناسپاسی کنید، مجازاتم شدید است!»)
مواجهه با اهل بلاء میتواند فرصتی برای شکرگزاری از نعمت سلامتی باشد، اما این شکرگزاری نباید با آزار دیگران همراه شود.
حدیث پیامبر اکرم (ص) در مورد پرهیز از نگاه طولانی به اهل بلاء، درسی عمیق در زمینه اخلاق اجتماعی و رعایت کرامت انسانی است. این دستور، ریشههای قرآنی محکمی در کرامت ذاتی انسان، نهی از آزار روانی، رعایت حریم خصوصی و تشویق به همدلی دارد. با عمل به این توصیه نبوی، میتوانیم جامعهای بسازیم که در آن تمامی افراد، فارغ از هرگونه تفاوت یا ناتوانی، با عزت، احترام و آرامش خاطر زندگی کنند و از هرگونه نگاه و رفتار آزاردهنده مصون بمانند. این حدیث، دعوتی است به تعمق در رفتار خود و ساختن جامعهای مبتنی بر رحمت، شفقت و احترام متقابل.
پی نوشت:
1.بحارالأنوار، 75/15
2.سوره اسراء/ آیه ۷۰
3.سوره حجرات/ آیه ۱۱
4.سوره حجرات/ آیه ۱۲
5.سوره ابراهیم/ آیه ۷
بانوف. دلداری(پژوهشگر، مشاور خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)
نظر شما