خبرگزاری بین المللی اهل بیت (ع)-ابنا: امیرالمومنین علی (ع) می فرماید:"اللسان سَبُعٌ، إن خُلّی عنه عقر"؛(1) زبان درنده ای است که اگر رها شود، گاز می گیرد.این جمله کوتاه و پرمعنا، که همچون نگینی در گنجینه حکمتهای زبان عربی میدرخشد، تصویری عمیق و هشداردهنده از حقیقت زبان به ما ارائه میدهد. زبان، این ابزار شگفتانگیز ارتباط، به سان درندهای قدرتمند است که اگر رها و بدون مهار بماند، میتواند زخمهایی عمیق و جبرانناپذیر بر پیکر فرد و جامعه وارد آورد. تاریخ بشر، گواه جنگها، کدورتها و فروپاشی روابطی است که جرقهی آغازینشان تنها یک "کلمه" بوده است؛ کلمهای نسنجیده، تهمتی بیاساس یا غیبتی نابجا. اما همین درندهی رام نشده، اگر تحت کنترل و تربیت قرار گیرد، به ابزاری بیبدیل برای ساختن، هدایت و کمال تبدیل خواهد شد؛ به وسیلهای برای نشر علم، دعوت به خیر، تسکین دلها و برقراری صلح و دوستی.
اهمیت زبان و کلام و کنترل زبان در اسلام
اسلام، به عنوان دین جامع و کامل، توجه ویژهای به مقوله زبان و کلام مبذول داشته است و با آیات و روایات متعدد، بر لزوم مراقبت و کنترل آن تأکید میورزد. چگونه میتوانیم از قدرت نهفته در کلام بهره بریم و از آسیبهای جانکاه آن در امان بمانیم؟ این پرسشی است که در ادامه و با استناد به منابع غنی اسلامی، به آن پاسخ خواهیم داد.
مصداق های زبان رهاشده:
1. غیبت و تهمت: تیری در تاریکی به سمت آبروی انسان
یکی از مصادیق بارز "زبان درنده"، غیبت و تهمت است که همچون خنجری از پشت، آبروی انسان را هدف قرار میدهد.
آیه: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ﴾ (2)
این آیه شریفه، مؤمنان را از گمانهای بد، تجسس و غیبت کردن نهی میکند و غیبت را به مثابه خوردن گوشت برادر مرده تشبیه میکند که نهایت کراهت و نفرتانگیزی را میرساند. این تشبیه قوی نشان میدهد که آبروی مؤمن، همچون حرمت جسم اوست و خدشهدار کردن آن، به منزله پارهپاره کردن گوشت تن اوست. غیبت، نه تنها گناهی کبیره است، بلکه پایههای اعتماد اجتماعی را سست کرده و بذر کینه و کدورت میپاشد.
2. دروغگویی: سست کننده پایههای صداقت
دروغ، آفتی دیگر از آفات زبان است که نه تنها فرد را از صداقت دور میکند، بلکه جامعه را به سمت نفاق و بیاعتمادی میکشاند.
آیه: ﴿فَمَن یَفْتَرِی عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ وَهُوَ یُدْعَی إِلَی الْإِسْلَامِ فَقَدِ افْتَرَی إِثْمًا عَظِیمًا﴾ (3)
این آیه، به طور خاص به کسانی که بر خدا دروغ میبندند ا شاره دارد، اما مفهوم کلی آن، حرمت و قبح دروغ را بیان میکند. دروغ، نهتنها حقیقت را وارونه جلوه میدهد، بلکه به تدریج شخصیت فرد را تخریب کرده و اعتماد دیگران را از او سلب میکند. جامعهای که در آن دروغ رواج یابد، از مسیر عدالت و حقیقت منحرف خواهد شد.
3. سخنچینی و تفرقهافکنی: بذرپاشی نفاق
زبان میتواند ابزاری برای ایجاد نفاق و جدایی میان مردم باشد؛ عملی که در قرآن به شدت نهی شده است.
آیه: ﴿وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَّهِینٍ * هَمَّازٍ مَّشَّاءٍ بِنَمِیمٍ﴾ (4)
این آیات، مؤمنان را از پیروی از افراد قسمخورنده پست که عیبجو و سخنچین هستند، برحذر میدارد. "نمیم" (سخنچینی) عملی است که به قصد ایجاد اختلاف و دشمنی میان افراد صورت میگیرد و نتایج ویرانگری در پی دارد. سخنچین، با انتقال گفتههای افراد به یکدیگر و افزودن شاخ و برگ به آنها، بذر نفاق و کینه را در دلها میپاشد و آرامش جامعه را بر هم میزند.
4. ناسزاگویی و فحش: آلودگی کلام و روح
استفاده از کلمات زشت و ناسزا، نه تنها محیط را آلوده میکند، بلکه از ادب و کرامت انسانی میکاهد.
آیه (اشاره به لزوم کلام نیکو): ﴿وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا﴾ (5)
اگرچه این آیه مستقیماً به ناسزاگویی اشاره ندارد، اما امر به "قولوا للناس حسنا" (با مردم به نیکی سخن بگویید) به طور ضمنی، نهی از هر گونه کلام زشت و ناسزا را در بر دارد. کلام نیکو، نشانه تربیت و شخصیت والا است، در حالی که ناسزاگویی، نه تنها حرمت گوینده را میشکند، بلکه به روح شنونده نیز آسیب میرساند.
5. زبان سازنده: ذکر و یاد خدا، امر به معروف و کلام حق
زبان علاوه بر قدرت تخریب، پتانسیل عظیمی برای سازندگی، هدایت و قرب الهی دارد.
ذکر و یاد خدا:
﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْکُرُوا اللَّهَ ذِکْرًا کَثِیرًا﴾ (6)
این آیه مؤمنان را به ذکر کثیر خدا فرمان میدهد. ذکر خدا با زبان، نه تنها آرامشبخش روح است، بلکه عامل تقرب به پروردگار و تطهیر قلب از آلودگیهاست. زبانی که به ذکر مشغول است، کمتر به سمت گناهان لسانی کشیده میشود.
امر به معروف و نهی از منکر:
﴿وَلْتَکُن مِّنکُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنکَرِ ۚ وَأُولَٰئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ (7)
این آیه، وظیفه امر به معروف و نهی از منکر را بر دوش عدهای از مؤمنان قرار میدهد. زبان در اینجا، ابزاری برای دعوت به خیر، اصلاح جامعه و جلوگیری از فساد است. استفاده صحیح از زبان در این مسیر، عامل رستگاری و فلاح است.
گفتار حق و نصیحت:
﴿وَمَن أَحسَنُ قَولًا مِّمَّن دَعَا إِلَی اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ المُسلِمِینَ﴾ (8)
این آیه، گفتار کسی را که به سوی خدا دعوت میکند و عمل صالح انجام میدهد و خود را تسلیم خدا میداند، بهترین گفتار معرفی میکند. زبان میتواند ابزاری برای بیان حقیقت، هدایت دیگران، نصیحت دلسوزانه و نشر معارف الهی باشد که اینها همگی از مصادیق «قول احسن»هستند.
پس زبان، نه تنها ابزاری برای سخن گفتن، بلکه نیرویی عظیم و تأثیرگذار در زندگی دنیوی و اخروی ماست. این درنده میتواند هم عامل تفرقه، دروغ، غیبت، سخنچینی و تباهی باشد که پایههای اعتماد اجتماعی را ویران میسازد و روابط انسانی را به فساد میکشاند، و هم بستر ذکر، هدایت، امر به معروف، صلح، سازندگی و نشر معارف الهی که آرامشبخش روحها و تقویتکننده ارتباطات است. انتخاب مسیر، به میزان کنترل و تدبیری است که ما در قبال این موهبت الهی به کار میبریم. آیات قرآن به وضوح نشان میدهند که خداوند به کوچکترین کلمات ما آگاه است و ما مسئول هر آنچه بر زبان میرانیم، هستیم. با تفکر عمیق پیش از سخن، سکوت در مواقع لزوم، و مراقبه دائمی بر کلام، میتوانیم زبان را از یک درنده ویرانگر به یک ابزار کارآمد برای تعالی خود و جامعه تبدیل کنیم. یادمان باشد که هر کلمهای که بر زبان میرانیم، بذری است که در خاک هستی میکاریم و نتایج آن، خواه نیک و خواه بد، دیر یا زود در مزرعه اعمال ما سبز خواهد شد. پس بیایید با مراقبت و تقوای زبانی، این «درنده پنهان» را رام کرده و تنها بذر خیر و نیکی را بکاریم تا از ثمرات شیرین آن در دنیا و آخرت بهرهمند شویم و رستگاری را برای خود و اطرافیانمان به ارمغان آوریم.
پی نوشت:
1.نهج البلاغة: الحکمة60
2.سوره حجرات/آیه12
3.سوره عنکبوت/آیه68
4.سوره قلم/آیه 10-11
5.سوره بقره/آیه83
6.سوره احزاب/آیه41
7.سوره آل عمران/آیه104
8.سوره فصلت/آیه33
بانو ف. دلداری
نظر شما