خبرگزاری بین المللی اهل بیت(ع)-ابنا: مقوله «طول امل»یا آرزوهای طولانی، یکی از مفاهیم بنیادی در آموزههای اخلاقی و عرفانی اسلام است که نه تنها در روایات معصومین (ع) مورد تأکید قرار گرفته، بلکه ریشههای قرآنی نیز دارد. حدیث شریف «مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ»(1) کسی که آرزوهایش طولانی است کردارش نیز ناپسند است.از امیرالمؤمنین علی (ع) به وضوح ارتباط تنگاتنگ میان امیدواریهای کاذب به آینده و تباهی اعمال را بیان میکند. این حدیث نه تنها یک گزاره اخلاقی، بلکه یک تحلیل دقیق روانشناختی و جامعهشناختی از نحوه تأثیرگذاری ذهنیت انسان بر رفتار اوست.
1. تبیین مفهوم «طول امل»:
«امل» در لغت به معنای امید و آرزو است. «طول امل»هم به معنای دلبستگی بیش از حد به زندگی دنیوی و غفلت از پایانپذیری آن است. این مفهوم فراتر از صرفِ برنامهریزی برای آینده یا داشتن هدف است؛ بلکه به نوعی از خوشبینی افراطی و توهم فناناپذیری اشاره دارد که موجب تأخیر انداختن وظایف، به تعویق انداختن توبه و از دست دادن فرصتهای معنوی میشود. به عبارت دیگر، طول امل زمانی رخ میدهد که انسان:
زمان حال را فدای آیندهای نامعلوم میکند: با این تصور که همیشه فرصت جبران و اصلاح وجود دارد.
تصور میکند عمر بسیار طولانی خواهد داشت: و به همین دلیل به فکر مرگ و حسابرسی نیست.
به دنیا به عنوان هدف نهایی مینگرد: و از آخرت و معاد غافل میشود.
2. ریشههای قرآنی و روایی طول امل:
قرآن کریم به شیوههای گوناگون به مذمت طول امل و ترغیب به هوشیاری در برابر آن پرداخته است. یکی از مهمترین ریشهها در آیات مربوط به غفلت از آخرت و دلبستگی به دنیا یافت میشود.
_«أَلَمْ یَأْنِ لِلَّذِینَ آمَنُوا أَن تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِکْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا یَکُونُوا کَالَّذِینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلُ فَطَالَ عَلَیْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ ۖ وَکَثِیرٌ مِّنْهُمْ فَاسِقُونَ»(2)
آیا وقت آن نرسیده است که دلهای مؤمنان در برابر ذکر خدا و آنچه از حق نازل شده است خاشع گردد، و مانند کسانی نباشند که پیش از این کتاب به آنان داده شد، سپس زمان طولانی بر آنها گذشت و دلهایشان سخت گردید؟ و بسیاری از آنها فاسقند.
این آیه به صراحت «طول امد» (مدت طولانی) را عامل قساوت قلب و فسق معرفی میکند. طول امد در اینجا مترادف با طول امل است و اشاره به زمانی دارد که انسان به واسطه امیدهای طولانی، از یاد خدا و حقایق غافل میشود و قلبش سخت میگردد. این آیه یک هشدار صریح به مؤمنان است که مراقب این آفت روحی باشند.
_«الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا ۖ وَالْبَاقِیَاتُ الصَّالِحَاتُ خَیْرٌ عِندَ رَبِّکَ ثَوَابًا وَخَیْرٌ أَمَلًا»(3)
مال و فرزندان، زیور زندگی دنیا هستند؛ و کارهای ماندگار شایسته، نزد پروردگارت از نظر پاداش بهتر و از نظر امیدواری (برای آینده) نیکوتر است."
این آیه با مقایسه زینتهای دنیوی (مال و فرزندان) با باقیات الصالحات (اعمال نیکو)، جهتگیری امید انسان را اصلاح میکند. "خیر املا" به معنای نیکوترین امید است و نشان میدهد که امید واقعی و ماندگار باید به اعمال صالح باشد نه به فانیات دنیا. طول امل، انسان را به دلبستگی به زینتهای فانی سوق میدهد.
_«إِنَّ الَّذِینَ لَا یَرْجُونَ لِقَاءَنَا وَرَضُوا بِالْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَاطْمَأَنُّوا بِهَا وَالَّذِینَ هُمْ عَنْ آیَاتِنَا غَافِلُونَ * أُولَئِکَ مَأْوَاهُمُ النَّارُ بِمَا کَانُوا یَکْسِبُونَ»(4)
کسانی که به لقاء ما امید ندارند و به زندگی دنیا خشنود شده و بدان اطمینان یافتهاند و کسانی که از آیات ما غافلند؛ جایگاهشان آتش است به خاطر آنچه انجام میدادند.
این آیات به وضوح بیانگر ارتباط میان عدم امید به لقاءالله (آخرت)، رضایت و اطمینان به دنیا، و غفلت از آیات الهی است. این سه مؤلفه، ارکان اصلی طول امل را تشکیل میدهند. کسی که به دنیا اطمینان یافته و از آخرت غافل است، ناگزیر دچار طول امل میشود و اعمالش تباه میگردد.
3. پیامدهای «طول امل» بر «سوءعمل» (کردار ناپسند):
حدیث "مَنْ أَطَالَ الْأَمَلَ أَسَاءَ الْعَمَلَ" یک رابطه علّی و معلولی را نشان میدهد. طول امل، بستر را برای اعمال ناپسند فراهم میکند:
تأخیر در توبه و اصلاح: انسان به دلیل امید به عمر طولانی، توبه و اصلاح گناهان خود را به آینده موکول میکند و فرصتهای توبه را از دست میدهد.
غفلت از یاد خدا و آخرت: وقتی ذهن درگیر آرزوهای دنیوی میشود، از یاد خدا، معاد و وظایف معنوی غافل میماند.
افزایش حرص و طمع: آرزوهای بلند و طولانی، انسان را به جمعآوری هر چه بیشتر مال و لذتهای دنیوی ترغیب میکند، حتی اگر از راههای نامشروع باشد.
تنبلی و کوتاهی در انجام وظایف: با تصور اینکه زمان زیادی در پیش است، انسان در انجام وظایف دینی، اجتماعی و شخصی خود کوتاهی میکند.
قساوت قلب و بیتفاوتی نسبت به دیگران: تمرکز بر آرزوهای شخصی و دنیوی، میتواند منجر به بیتوجهی به درد و رنج دیگران و قساوت قلب شود.
از بین رفتن انگیزه برای کارهای خیر: اگر انسان فکر کند فرصت زیادی دارد، ممکن است انگیزهاش را برای شتاب در کارهای خیر و سبقت از دیگران از دست بدهد.
4. تمایز میان «امل محمود»(امید نیکو) و «طول امل» (امید مذموم):
باید توجه داشت که اسلام با اصل امیدواری مخالف نیست، بلکه برعکس، امید به رحمت الهی و آیندهای بهتر را تشویق میکند. «امل محمود» یا امید نیکو، به معنای برنامهریزی برای آینده، تلاش برای پیشرفت و سازندگی، و امید به لطف و رحمت الهی است. این نوع امید، محرک انسان برای فعالیتهای مثبت و سازنده است.
اما «طول امل»از این جنس نیست. طول امل، یک امید کاذب است که انسان را از واقعیتهای زندگی و محدودیتهای عمر غافل میکند. این امید مذموم، نه تنها سازنده نیست، بلکه مخرب و تباهکننده اعمال است.
5. راهکارهای مواجهه با طول امل:
برای مقابله با آفت طول امل، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
مداومت بر یاد مرگ و معاد: اندیشیدن به پایان زندگی و حسابرسی روز قیامت، مؤثرترین عامل بازدارنده از طول امل است.
تدبر در آیات قرآن: تأمل در آیاتی که به فانی بودن دنیا و اهمیت آخرت اشاره دارند.
تفکر در احوال رفتگان: مشاهده و تفکر در مورد افرادی که آرزوهای طولانی داشتند اما ناگهان مرگ گریبانگیرشان شد.
قناعت و زهد در دنیا: کاهش دلبستگی به مادیات و پرهیز از تجملگرایی.
مراقبه و محاسبه نفس: هر شب قبل از خواب، اعمال روز خود را مرور و حسابرسی کنیم.
شتاب در انجام اعمال صالح: به تأخیر نینداختن کارهای خیر و عبادات.
طول امل، یک بیماری روحی و اخلاقی است که ریشههای عمیقی در غفلت انسان از حقایق هستی و دلبستگی افراطی به دنیا دارد. آموزههای قرآنی و روایی به کرات این آفت را تقبیح کرده و پیامدهای سوء آن را بر اعمال انسان گوشزد کردهاند. با شناخت دقیق این معضل و به کارگیری راهکارهای عملی، میتوان از تباهی اعمال جلوگیری کرده و مسیر سعادت و کمال را با قدمهای استوارتر پیمود. در نهایت، بینش یک پژوهشگر در این زمینه ما را به این نتیجه میرساند که فهم دقیق مفهوم طول امل و تمایز آن از امید سازنده، کلید اصلی برای ارتقای کیفیت زندگی معنوی و عملی انسان است.
پی نوشت:
1.حکمت 36 نهج البلاغه
2.سوره حدید/آیه 16
3.سوره کهف/ آیه 46
4.سوره یونس/ آیه 7-8
بانو فیروزه دلداری(پژوهشگر، مشاور خانواده، فعال رسانه و فضای مجازی)
نظر شما