به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ آب، حیاتیترین منبع بشر، امروز به نقطهای رسیده که نهتنها معیشت، بلکه امنیت و ثبات سیاسی کشورها را تهدید میکند. بحران کمبود آب دیگر یک احتمال دور نیست؛ از پایتختهایی در آستانه خشکی تا منازعات عشایری و دولتی، همهچیز خبر از آیندهای پرتنش میدهد.
سه دهه پس از پیشبینی بانک جهانی درباره جنگهای آینده بر سر آب، نشانهها از افغانستان تا خاورمیانه و آفریقا، این هشدار را بیش از هر زمان دیگری جدی جلوه میدهد.
«حمزه غضبان» در یادداشتی به بحران آب در جهان و احتمال بروز جنگهایی بر سر آب در نقاط مختلف دنیا پرداخت که این یادداشت به شرح زیر می باشد:
«اسماعیل سراجالدین» اقتصاددان و معاون وقت بانک جهانی در مصاحبهای مشهور در سال ۱۹۹۵ میلادی، پیشبینی کرد که آب محور جنگهای قرن بیستویکم خواهد بود و جایگزین نفت که محور جنگهای قرن بیستم بود، شود.
سازمان «مرسی کورپس» پس از گذشت ۳۰ سال از آن اظهار نظر در ماه مه ۲۰۲۵ گزارشی منتشر کرد که در آن اشاره شد شهر کابل پایتخت افغانستان، ممکن است نخستین شهر بزرگ جهان باشد که ذخایر آب زیرزمینیاش تا سال ۲۰۳۰ به پایان میرسد. رخدادی که منجر به کوچ دستهجمعی از این شهر که میزبان ۶ میلیون نفر است، خواهد شد و بیشک با آن آشفتگیهای اقتصادی و سیاسی عظیمی همراه خواهد بود.
میان پیشگویی سراجالدین و بحران کابل، جهان طی این ۳۰ سال شاهد فجایع زیستمحیطی بیسابقه و دماهای بیسابقه و موجهای خشکسالی شدید بهویژه در سالهای اخیر بوده است. تمام اینها ما را در برابر پرسشی هولناک قرار میدهد: آیا در سالهای آینده شاهد جنگهایی خواهیم بود که کشورها بر سر منابع آبیِ رو به کاهش با یکدیگر بجنگند؟
منابع آبی جهان رو به پایان
شاید سودمند باشد که به اصطلاح مهمی که برای سنجش سطح مصرف و تجدید منابع آبی استفاده میشود، رجوع کنیم؛ و آن فرسایش ذخایر آبی است، تا فهمی عمیقتر از بحران کاهش آب در جهان بهدست آوریم.
فرسایش ذخایر آبی ـ بنا به تعریف کمیسیون آب سازمان ملل متحد ـ نسبت برداشت آب شیرین (حاصل از منابع طبیعی) به کل منابع تجدیدپذیر آب شیرین است؛ یا به بیان دیگر، شاخصی است که نشان میدهد میزان کاهش آب شیرین تا چه اندازه با سرعت مصرف و تجدید آن مقایسه میشود.
با تکیه بر این شاخص، ارقام نگرانکنندهای نمایان میشود؛ زیرا هرچند ۱۱۹ کشور از میان ۱۸۰ کشوری که دادهها تا سال ۲۰۲۱ آنها را پوشش میدهد، دچار فرسایش شدید ذخایر آبی نیستند، اما منحنی فرسایش ذخایر آبی جهانی روندی صعودی دارد، بنا به گزارش کمیسیون آب سازمان ملل که در اکتبر ۲۰۲۴ منتشر شد.
نرخ فرسایش ذخایر آبی در سال ۲۰۲۱ به ۱۸.۶ درصد رسید؛ افزایشی معادل ۲.۸ درصد در مقایسه با سال ۲۰۱۵، که برابر با افزایش مصرف جهانی به میزان تقریبی ۹۳ میلیارد مترمکعب طی آن دوره است.
در گزارش سالانه ۲۰۲۳ مؤسسه آب، محیطزیست و سلامت دانشگاه سازمان ملل اشاره شد که ۱.۴ میلیارد انسان در فاصله ۲۰۰۲ تا ۲۰۲۱ از موجهای خشکسالی تأثیر پذیرفتند، این موجها بیش از ۲۱ هزار انسان را به کام مرگ کشاند و اقتصادهای جهان را متحمل ۱۷۰ میلیارد دلار خسارت کرد.
بر اساس گزارش توسعه جهانی آب یونسکو در سال ۲۰۲۵، نزدیک به ۴ میلیارد انسان ـ یعنی نیمی از جمعیت جهان ـ دستکم در بخشی از سال از کمبود شدید آب رنج میبرند، و سطح برداشت از منابع آب تجدیدپذیر در فاصله ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ در بیشتر مناطق جهان افزایش یافته است.
کشورهای خاورمیانه در صدر نرخهای برداشت از منابع آب تجدیدپذیر قرار دارند، جایی که سطح فرسایش ذخایر آبی از سال ۲۰۱۵ تا پایان ۲۰۲۴ در سایه بحرانهای ناشی از تغییرات اقلیمی بنا به گزارش کمیسیون آب سازمان ملل، حدود ۱۲ درصد افزایش یافته است.
نرخ برداشت از منابع آب تجدیدپذیر در منطقه در سال ۲۰۲۱ به ۸۰ درصد رسید؛ بهگونهای که میانگین منابع تجدیدپذیر آب در این منطقه در سال ۲۰۲۰ به ۹۹۳ مترمکعب به ازای هر فرد میرسید، در حالی که میانگین برداشت آب ۵۶۸ مترمکعب به ازای هر فرد بود. در صدر این فهرست کویت قرار دارد، پس از آن امارات، سپس عربستان سعودی قرار دارند.
کمبود آب و درگیریها
بدیهی است که نزاع انسانها بر سر منابع محدود، همراه همیشگی تاریخ بوده است. و در سایه شتاب تغییرات اقلیمی، بحران کمبود آب تشدید میشود تا به یکی از مهمترین عوامل برانگیزاننده منازعات بدل شود.
برای نمونه، در منطقه ساحل آفریقا، در طول پنج سال گذشته بیش از ۴۵۰ حادثه خشونتآمیز ثبت شده است که میان کشاورزان و دامداران بر سر منابع آبی کاهشیافته و چراگاهها رخ داده است. این نشان میدهد چگونه کمبود منابع میتواند رقابت را به جنگ تبدیل کند.
عوامل دیگری نیز صحنه را پیچیدهتر میکنند، مانند اختلافات بر سر توزیع آب میان جوامعی که در سرچشمههای رودخانهها هستند و آنهایی که در مصبها زندگی میکنند. به همین ترتیب، مسئله رودخانهها و نزاع بر سر آنها نیز مطرح است؛ امروز ۲۶۳ رودخانه در جهان وجود دارد که از مرز دو کشور یا بیشتر عبور میکند. و این ممکن است در آینده، با افزایش کمبود و تقاضای آب، به شعلهور شدن منازعات بینجامد.
یکی دیگر از مظاهر تأثیر کمبود آب، پدیده مهاجرت ناشی از وخامت شرایط اقلیمی و جغرافیایی است، که در رأس آن کمبود منابع آبی قرار دارد. گزارش توسعه جهانی آب یونسکو در سال ۲۰۲۴ تخمین زده است که کمبود آب باعث افزایش ۱۰ درصدی نرخ مهاجرت جهانی شده است.
این کوچ فزاینده، فشار مضاعفی بر منابع آبی جوامع میزبان وارد میکند، و این خود به تنشها و درگیریهای تازه منجر میشود. از جمله نمونهها، نزاعی است که در سال ۲۰۲۱ میان عشایر بادیهنشین و مهاجران در ایالت جنوب کردفان سودان، پس از آسیب دیدن یک پمپ آب، رخ داد.
تأثیر کمبود آب به اینجا ختم نمیشود؛ بلکه میتواند مشروعیت خود دولتها را تضعیف کند، از طریق ناتوان ساختنشان در تأمین خدمات اساسی، که مهمترین آن آب است.
و هنگامی که دولت در ایفای این نقش حیاتی ناکام میماند، خلأهای سیاسی و امنیتی پدید میآید که گروههای مسلح خارج از چارچوب دولت میتوانند از آن بهره ببرند؛ آنها پیشقدم میشوند تا خدمات جایگزین ارائه دهند و دل جوامع محلی تشنه را بهویژه در مناطق دورافتاده به دست آورند. میتوان نمونههایی از این پویایی را در شماری از مناطق ساحل آفریقا مشاهده کرد.
آیا بهزودی جنگهای آبی رخ خواهد داد؟
این پرسش نیازمند توضیح است. اگر منظور این باشد که آیا جنگهایی خواهیم دید که علت نخست آن نزاع میان دو یا چند کشور بر سر منابع آبی است، پاسخ به احتمال زیاد منفی خواهد بود، هرچند کسانی وقوع چنین چیزی را پیشبینی کردهاند.
آنچه این را تقویت میکند، عامل تاریخی از دو وجه است. نخست آنکه جنگهای آبی در طول تاریخ رخدادی نادر بوده است، همانطور که یک مقاله علمی منتشرشده در پرتغال در سال جاری نشان داد؛ و نیز همانطور که سازمان ملل در گزارش توسعه جهانی آب یونسکو تأکید کرده است. دوم آنکه تاریخ نشان میدهد کشورها همکاری در زمینه توزیع آب یا حل اختلافات آبی را بر جنگ ترجیح دادهاند. به گزارش مرکز ویلسون در سال ۲۰۱۹، بیش از ۳۶۰۰ معاهده آبی از سال ۸۰۵ میلادی امضا شده است؛ و همچنین بنا به گزارش یونسکو در سال ۲۰۲۴ میلادی، نزدیک به ۱۲۰ سازمان برای مدیریت مشترک حوزههای آبی میان چند کشور ایجاد شده است،
اما پاسخ به این پرسش ساده نیست؛ نمیتوان همچنین از افزایش تقاطع میان مسئله آب و محاسبات نظامی چشم پوشید. این را میتوان در چند حوزه اصلی مشاهده کرد:
۱. نظامیسازی روزافزون آب
منظور از نظامیسازی آب، استفاده از منابع آبی یا هدف قرار دادن آنها در درگیریهای مختلف است. اشکال آن شامل تخریب مستقیم زیرساختهای آبی، آلودهسازی منابع آب، جلوگیری از دسترسی به آب، و ایجاد سیلابهاست.
آنچه مایه نگرانی است، افزایش این نوع از اقدامات در سالهای اخیر است. بنا به گزارش مؤسسه باسفیک، جهان میان سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۳ شاهد افزایش ۵۰۰ درصدی موارد نظامیسازی آب در مقایسه با اوایل قرن بیستم بوده است. تنها در سال ۲۰۲۳ این موارد ۵۰ درصد افزایش یافته است.
از بارزترین نمونههای کنونی، قطع آب غزه توسط شرکت آب اسرائیلی «مکوروت» و نیز تخریب و تصرف سامانههای آبی در کرانه باختری به دست شهرکنشینان اسرائیلی است. حتی کمیساریای حقوق بشر سازمان ملل از اسرائیل خواسته است که استفاده از آب بهعنوان سلاح جنگی را متوقف کند.
در سال ۲۰۱۶ حادثه دیگری در عراق ثبت شد، هنگامی که افراد مسلح ناشناس یک خط لوله نفت را منفجر کردند که منجر به آلودگی آب رود دجله در شهر بیجی شد؛ سپس مسیر نفت به سوی بستر رود دجله تغییر داده شد، و این باعث آلودگی و قطع آب در ۶ استان عراق، از جمله بغداد، گردید. این حادثه نشان میدهد چگونه آب میتواند به سلاحی در میدان نبرد بدل شود.
۲. بحرانهای آبی بر لبه انفجار
امروز جهان شاهد افزایش بحرانهای آبی است که با نزاعهای ژئوپلیتیک پیچیدهتر شده و در برخی موارد میتواند به درگیریهای آشکار تبدیل شود.
در آمریکای لاتین، بحران سد «ایتایپو» ـ که به طول ۵ مایل بر رود پارانا میان پاراگوئه و برزیل کشیده شده است ـ نمونهای بارز از این بحرانهاست.
با وجود آنکه سد یکی از بزرگترین منابع انرژی برقآبی در جهان است، اما از آغاز موضوع اختلافات سیاسی و مالی مزمن میان دو کشور بوده است، اختلافاتی که ریشه در «معاهده ایتایپو» در سال ۱۹۷۳ دارد.
بر اساس این معاهده، پاراگوئه مازاد انرژی برق خود را به برزیل با قیمتهای ارزان واگذار کرد، و این روند دههها ادامه داشت.
در سال ۲۰۲۳ مدت شماری از شرایط اصلی معاهده پایان یافت، همراه با پرداخت آخرین قسط بدهیهای ساخت سد، که راه را برای دور تازهای از مذاکرات پنهانی میان دو کشور گشود.
اما این مذاکرات در مارس ۲۰۲۵ به رسوایی جاسوسی بدل شد، هنگامی که رسانههای برزیلی فاش کردند سازمان اطلاعات برزیل از مسئولان پاراگوئهای شرکتکننده در مذاکرات جاسوسی کرده است. این موضوع خشم عمیقی در پاراگوئه برانگیخت، تا جایی که وزیر خارجه این کشور این اقدام را نقض آشکار قوانین بینالمللی و دخالت در امور داخلی توصیف کرد.
..............................
پایان پیام/ ۲۶۸
نظر شما