به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ بحث «مهریه عندالاستطاعه» در ماههای اخیر به یکی از موضوعات مهم فقه خانواده تبدیل شده است. پیشنهاد اخیر حضرت آیتالله سبحانی مبنی بر جایگزینی قید «عندالاستطاعه» به جای «عندالمطالبه» در اسناد ازدواج و نکاح، موجی از گفتوگو و نقد و تحلیل را در محافل فقهی و حقوقی پدید آورده است.
در همین زمینه، خبرنگار ابنا با حجت الاسلام و المسلمین علیرضا سبحانی فرزند حضرت آیتالله سبحانی و مسئول دفتر ایشان و یکی از پژوهشگران حوزههای علمیه، گفتگویی انجام داده تا ابعاد فقهی، حقوقی و اخلاقی این مسئله را روشنتر کند.
ابنا: جناب استاد، لطفاً بفرمایید اساساً چرا بحث قید «عندالاستطاعه» در مهریه اهمیت پیدا کرده است؟
سبحانی: زیرا در نظام فعلی اسناد ازدواج، معمولاً نوشته میشود «زوج مکلف است مهریه را عندالمطالبه به زوجه پرداخت کند.»
یعنی زن از لحظهی عقد، حق مطالبه فوری مهریه دارد، حتی پیش از آغاز زندگی مشترک، این قید، به ظاهر ساده است، اما در عمل باعث شکلگیری انبوهی از پروندههای قضایی و حتی زندانهای مهریه شده است!.
در مقابل، قید «عندالاستطاعه» به معنای آن است که پرداخت مهریه مشروط به تمکن و استطاعت واقعی زوج باشد. این قید هم از نظر فقهی مشروع است، و هم از نظر اجتماعی منصفانهتر.
ابنا: اما عدهای نگرانند که این قید ممکن است حق زن را ضایع کند. پاسخ شما چیست؟
سبحانی: در فقه اسلامی، فلسفهی مهریه تکریم و اکرام زن است، نه خرید و فروش یا معاوضهی مادی. برخی با نگاهی سطحی ازدواج را نوعی معاوضه تلقی میکنند و شبیه عقد بیع میدانند، گویی مهریه بهای تمکین زن است، در حالی که این تصور با روح شریعت سازگار نیست. نکاح، هرچند در ظاهر از معاملات و عقود مالی است، اما در حقیقت عقدی انسانی و عاطفی است.
مهریه در اسلام هدیهای است تحت عنوان تکریم مرد نسبت به زن. وقتی چنین باشد، طبیعی است که پرداخت آن باید تابع وسعت و توان واقعی مرد باشد، نه عامل تهدید و فشار. در این صورت قید «عندالاستطاعه» در واقع فلسفهی حقیقی مهریه را احیا میکند.
ابنا: از منظر قانونی این قیود چه جایگاهی در این بحث دارند؟
سبحانی: در ماده ۱۰۸۵ و نیز رأی وحدت رویهی شماره ۷۱۸ هیأت عمومی دیوان عالی کشور، تصریح شده است: زن میتواند تا مهریه به او تسلیم نشده از ایفای وظایفی که در مقابل شوهر دارد امتناع نماید، مشروط بر اینکه مهر او حال باشد و این امتناع مسقط حق نفقه نخواهد بود و حتی اگر مهر بدون تعیین مدت پرداخت باشد، حال محسوب میشود و زن تا دریافت آن میتواند تمکین نکند. اما اگر مهر مؤجل یا مشروط باشد، حق حبس زوجه منتفی است.
فلذا از آنجا که قانونگذار اصل را بر حال بودن مهریه قرار داده است با افزودن قید «عندالاستطاعه» مورد نظر، ملاک در پرداخت را استطاعت فعلی افراد خواهد بود و تبعاً باعث تعدیل حق حبس و کاهش تنشهای خانوادگی خواهد بود.
لازم به ذکر است که آوردن قید «عند الاستطاعة» مهر را از حال بودن خارج نمی کند تنها خاصیتش این است که آنچه که مقدّر است آن را آشکار می کند. والّا هر مهر حال نیز مشروط به عند الاستطاعة است.
ابنا: در عمل اگر مهریه عندالمطالبه باشد و مرد توان پرداخت نداشته باشد، چه میشود؟
سبحانی: دقیقاً همینجا نکتهی مهمی وجود دارد: چنانچه مرد ناتوان از پرداخت باشد، زوجه باید به دادگاه مراجعه کند تا اعسار او احراز گردد. قاضی نیز ناگزیر است توانایی مالی زوج را مورد بررسی قرار دهد تا روشن شود که وی استطاعت پرداخت دارد یا خیر. همین امر، در واقع تأییدی است بر صحت گفتار ما که معیار اصلی، «استطاعت» شوهر است؛ زیرا قاضی نیز در نهایت در پی بررسی همین استطاعت میباشد. به تعبیر دیگر: «قید عندالمطالبه در باطن و در اجرا، ناگزیر به عندالاستطاعه بازمیگردد»
پس بهتر آن است که این واقعیت از ابتدا در سند عقد تصریح شود تا تناقض میان ظاهر و عمل از بین برود.
ابنا: در روایات و سیرهی پیامبر(ص) چه شاهدی بر مبنای استطاعت در مهریه داریم؟
سبحانی: روایت مشهوری در ماجرای ازدواج حضرت زهرا(س) وجود دارد. پیامبر اکرم(ص) از امیرالمؤمنین(ع) پرسیدند:
«هل عندک من شیء تُصدقها ایّاه؟» آیا چیزی داری که مهر او قرار دهی؟!
حضرت فرمودند: «ما عندی شیء»؛ یعنی چیزی ندارم. پیامبر(ص) فرمودند: «فأین درعک الحُطمیه؟» یعنی پس زره تو کجاست؟
علی فرمودند: «دارم.»پیامبر فرمودند: «أمسکها فإنها صداقها»؛ یعنی همان زره را مهر او قرار بده.
در این روایت، معیار پیامبر اکرم(ص) دارایی بالفعل و استطاعت واقعی داماد بود.
این سیرهی نبوی نشان میدهد که مبنای مهریه در اسلام وسع و توان مرد است، نه مطالبهی مطلق زن.
ابنا: از منظر اجتماعی و حقوقی، اجرای قید عندالاستطاعه چه آثار مثبتی دارد؟
سبحانی: این قید، فواید فراوانی دارد:
- کاهش قابل توجه پروندههای مهریه در دادگاهها و کاهش جمعیت زندانیان مهریه؛
- انطباق با اصول فقهی عدالت و نفی ضرر و حرج؛
- حفظ فلسفهی تکریم زن و جلوگیری از تجاری شدن ازدواج؛
- تعدیل در حق حبس زوجه و استمرار طبیعی زندگی خانوادگی؛
- سازگاری با شرایط اقتصادی امروز جامعه؛
- و مهمتر از همه، شفافیت در تعهدات مالی زوجین.
ابنا: به نظر شما، چه باید کرد تا این قید در نظام حقوقی ایران جایگاه رسمی پیدا کند؟
سبحانی: قانونگذار میتواند در بازنگری فرمهای نکاحیه، امکان انتخاب قید عندالاستطاعه را بهصورت رسمی و اختیاری پیشبینی کند. یعنی زوجین هنگام عقد بتوانند با آگاهی، یکی از دو قید را انتخاب کنند. چنین اصلاحی نهتنها با شرع سازگار است، بلکه گامی در جهت عدالت، کاهش منازعات و استحکام خانوادهها خواهد بود.
ابنا: به عنوان جمعبندی، اگر بخواهید در یک جمله دیدگاه خود را خلاصه کنید، چه میفرمایید؟
سبحانی: اگر بپذیریم که مهریه در حقیقت هدیهای برای تکریم زن و نشانهی محبت مرد است، نه ابزار فشار، آنگاه روشن میشود که قید «عندالاستطاعه» دقیقاً با روح شریعت منطبق است.
به بیان دیگر: «در مقام عمل، حتی مهریهی عندالمطالبه نیز نهایتاً بر مدار استطاعت اجرا میشود؛ پس بهتر است قانون، از ابتدا صادقانه و صریح بر همین مبنا تنظیم گردد».
قید «عندالاستطاعه» نه تنها حق زن را ضایع نمیکند، بلکه کرامت او را پاس میدارد و در عین حال، عدالت، واقعگرایی و مدارا را در نظام خانواده نهادینه میسازد.
.......
پایان پیام/
۱۲:۱۴ - ۱۴۰۴/۰۸/۲۷
نظر شما