به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت (ع) ـ ابنا ـ در سال‌های اخیر، مطالعات محلی و بومی‌نگارانه در قلمرو فرهنگی افغانستان جایگاه مهمی یافته است. کتاب فرهنگ هزاره در سیمای مالستان از این دست کتاب‌هاست. می‌توان گفت این کتاب پژوهشی جامع و فرهنگ‌نامه‌مانند دربارۀ منطقهٔ مالستان است و در حقیقت سندی زنده از یک فرهنگ زنده است.
مالستان یکی از شهرستان‌های استان غزنی و یکی از مناطق مهم شیعه و هزاره‌نشین افغانستان است. نویسندۀ آن حجت‌السلام والمسلمین «عزیرالله علیزاده مالستانی» است که در اثر خود تلاشی تحسین‌برانگیز برای مستندسازی میراث فرهنگی، جغرافیایی و اجتماعی این منطقه دارد.
فصول و بخش‌های کتاب
این اثر در دو بخش «مالستان‌شناسی» و «فرهنگ هزارگی در مالستان» و چهارده فصل تنظیم شده که هر فصل به طور مفصل به تشریح موضوع پرداخته است. ساختار دوگانه جغرافیا و فرهنگ این اثر نشان‌دهنده ترسیم یک تصویر کامل از بوم‌شناسی فرهنگی است که مکان و مردم را در بستر تاریخی و فرهنگی بررسی می‌کند.
بخش اول کتاب با عنوان «مالستان‌شناسی» تصویری دقیق از وضعیت طبیعی، اقلیمی، اجتماعی و انسانی مالستان ترسیم می‌کند. اطلاعاتی دربارۀ جمعیت، طوایف، رودخانه‌ها، گیاهان، جانوران و تقسیمات جغرافیایی آن ارائه می‌دهد و ما را با ساختار زیستی و جغرافیای انسانی این منطقه آشنا می‌سازد.
اهمیت آموزش دینی و سنتی در نزد مردم مالستان
یکی از فصل‌های مهم و بدیع کتاب معرفی مدارس دینی، مکاتب/مدرسه‌ها و معلمان است. نویسنده عالمان دینی را که در طی چند نسل رشد کرده و بالیده‌اند، طبقه‌بندی و با عنوان و شهرت معرفی می‌کند. این فصل نشان از اهمیت آموزش دینی و سنتی در نزد مردم مالستان دارد و گویای ساختار نهادینه‌شده انتقال دانش دینی در منطقه است.
از بخش‌های جذاب آن تشریح سازوکار مدارس اصطلاحات محلی علوم دینی، آوردن فهرست کاملی از برنامه‌های درسی مانند آموزش الفبا، حفظ قرآن و دعا خواندن دسته‌جمعی شاگردان، ملزومات طلبه، سبک زندگی روزمره طلاب است که بیانگر پیوندی عمیق میان آموزش و سلوک فردی در بافت سنتی است.
همچنین نویسنده به طور مفصل توسعۀ مکاتب رسمی و ورود معلمان رسمی پس از دهۀ ۱۳۴۰ خورشیدی با تمرکز با مناطق مختلف مالستان و با نام بردن مکتب‌ها و معلمان هر منطقه گذار تدریجی از سنت به مدرنیته در آموزش را تشریح کرده است.
فرهنگ هزارگی در مالستان
بخش دوم کتاب به فرهنگ هزارگی در مالستان اختصاص یافته و شاید مهم‌ترین و ماندگارترین بخش آن است. این بخش با جزئیات مثال‌زدنی از زندگی روزمره مردم سندی ارزشمند برای مطالعات مردم‌شناسی، انسان‌شناسی و فرهنگ عامه را فراهم می‌آورد و به حفظ سنت‌ها و دانش بومی که در حال فراموشی است، کمک می‌کند.
این بخش به‌طور مفصل به بررسی شیوۀ زندگی، غذاها، باورها، صنایع دستی، مراسم، افسانه‌ها و حتی شوخ‌طبعی‌های مردم منطقه می‌پردازد.
مردم‌شناسی، رسوم و شیوه زندگی
از فصول مهم این بخش «مردم‌شناسی و شیوه زندگی» است که به توصیف معماری خانه‌ها، نوع آتش‌دان، انبار علوفه، استفاده از تنور، و مدیریت منابع طبیعی می‌پردازد و نگاهی دقیق به سازگاری مردم با طبیعت دارد. در این فصل نویسنده به‌خوبی از توصیفِ صرف فراتر رفته و الگوهای زیستی، اجتماعی و اقتصادی سنتی را تحلیل کرده است.
از امتیازات کتاب می‌توان تشریح «باورها»، «آداب و رسوم»، «مراسم عروسی» و «تشییع جنازه» و ... دانست که نه‌تنها اسناد فرهنگی بلکه لایه‌های عمیق معنابخشی اجتماعی را در بخشی از هزاره‌جات نشان می‌دهد.
آیین‌هایی چون «چله‌بری»، «فال برای باران»، «نذر بی‌بی» یا «عید مرده» درهم تنیدگی دین، عرف و اسطوره را در افکار و اذهان مردم نشان می‌دهد.
همچنین نذر و باورهایی چون «پای مزاری»، «تعویذنویسی» و «طالع‌بینی» نشانگر پیوندی عمیق میان سنت‌های باستانی و نگرش دینی مردم است.
احترام به سید، پیرباوری، و برکت در اشیاء مادی مانند «کندوی آرد» نمودی از روحیۀ تقدس‌بخشی مردم به عناصر زندگی روزمره است.
باورهایی چون نذر «بی‌بی»، «آل‌خاتو»، یا «نذر پیش از زایمان» نشان می‌دهد که زنان در نقش‌های فرهنگی جامعۀ هزاره همیشه سهیم بوده‌اند.
مهارت‌ها و مشاغل
نویسنده با پرداختن به تجربه‌ها و مهارت‌های مردم در تشخیص بیماری با دیدن زبان، نبض، ناف‌رفتگی و... نشان می‌دهد که دانش تجربی عمیق و غیرمکتوبی در منطقه وجود داشته که سینه‌به‌سینه منتقل می‌شده است و مردم هزاره از دیرباز این توانایی را داشته‌اند که در فقدان نهادهای رسمی درمانی به خوددرمانی و خوداتکایی برسند.
علیزاده مالستانی با معرفی مشاغل سنتی و بزرگان حِرف گوناگون مانند نجاری، زرگری، خیاطی و ... تصویری کامل از جامعۀ مالستان ارائه می‌دهد و سطوح مختلف حیات اجتماعی، هم‌زیستی مدرنیته و سنت را در منطقه نشان می‌دهد.
همچنین صنایع دستی زنانه همچون نخ‌ریسی، سفال‌گری و ...، پیوند مستقیم با اقتصاد خانوادگی و انتقال هنر نسل‌به‌نسل دارد.
در واقع کتاب با ثبت نام افراد، تاریخچۀ فعالیت حِرف و سبک‌های آموزشی و درمانی، در واقع بانک داده‌ای بومی برای محققان آینده را فراهم می‌کند؛ چیزی که در متون تحقیقی افغانستان کمتر دیده شده است.
هنر، فرهنگ و ادبیات مالستان
نویسنده در فصل هنر و معرفی شاعران، خطاطان، آوازخوانان هر منطقه غنای فرهنگی و هنری مالستان را نشان می‌دهد و با توصیف هنرهایی چون غزل‌خوانی، حمله‌خوانی و شاهنامه‌خوانی حافظۀ فرهنگی جمعی مردم را تشریح می‌کند.
یکی از بخش‌های متمایز کتاب پرداختن به طنز، حاضرجوابی، چیستان‌ها و افسانه‌هاست. این بخش‌ها بازتابی از فرهنگ غیررسمی مردم است؛ فرهنگی که کمتر جدی گرفته شده است؛ اما جان‌مایه ارتباطات روزمره است. چیستان‌ها و اوسانه‌ها نشان می‌دهند که حافظۀ جمعی مردم تنها در کتاب‌ها نیست؛ بلکه در قصه‌ها و فکاهیات مردم جاری است.
الگویی برای مستندسازی مناطق دیگر افغانستان
به طور کلی این کتاب می‌تواند الگویی برای ثبت و مستندسازی مناطق دیگر و نیز الگویی بر پایه احترام، دقت و بومی‌گرایی باشد؛ زیرا در زمانه‌ای قرار داریم که جهان با سرعت به سوی یک‌نواختی فرهنگی می‌رود و چنین آثاری می‌تواند پناهگاه‌هایی برای هویت باقی بماند.
برای مقابله با پدیدۀ جهانی‌شدن که در پی زدودن تفاوت‌هاست، ثبت، تحلیل و حفظ میراث‌ها ارزشی دوچندان دارد.
این کتاب نشان می‌دهد که منطقۀ مالستان با همۀ محرومیت‌هایش، در دل خود از غنای فرهنگی برخوردار است و سزاوار دیده‌شدن، فهمیده‌شدن و گرامی‌داشتن است.
در حقیقت نویسنده به خوبی از پس آن برآمده و کوشیده است با حساسیت مردم‌نگارانه، بافت‌های ریز و درشت فرهنگ هزارگی را با تمرکز بر مالستان ثبت و خلق کند.
مناسب جامعه فرهنگی فارسی‌زبان افغانستان
همچنین این اثر مشحون از اصطلاحات محلی است که نه‌تنها برای مردم منطقه بلکه برای جامعۀ فرهنگی فارسی‌زبانان ارزشمند است.
ثبت نام‌های خاص مناطق، کوه‌ها، گیاهان، باورها، اشیاء و غیره با تلفظ بومی مردم منطقه و همچنین اصطلاحات عامیانه، چیستان‌ها و افسانه‌ها نشان می‌دهد که نویسنده تلاش کرده است که زبان بومی را حفظ کند.
امیتاز دیگر این کتاب در حوزۀ زبان فارسی آوانگاری نام‌ها و اصلاحات با الفبای فونتیک جهانی است که ویراستار کتاب زحمت آن را کشیده و به این لحاظ اثر را به منبعی برای زبان‌شناسان و فرهنگ‌پژوهان تبدیل کرده است.
۰۴:۵۲ - ۱۴۰۴/۰۴/۲۳
نظر شما