به گزارش خبرگزاری بینالمللی اهلبیت(ع) ـ ابنا ـ وزارت آموزش عالی افغانستان اخیراً از تغییرات بنیادین در برنامههای درسی دانشگاهی خبر داده است؛ تغییراتی که شامل حذف ۱۸ واحد درسی و تعلیق تدریس ۶۶ واحد دیگر تا زمان بازنگری و اصلاح آنها میشود.
دولت افغانستان به رهبری طالبان این اقدام را در راستای هماهنگسازی آموزش با احکام شریعت و سیاستهای امارت اسلامی، توصیف کرده است.
این تغییرات شامل دروس کلیدی در رشتههای حقوق، حقوق بشر، رسانه، جامعهشناسی و روانشناسی بوده و واکنشهای گستردهای را در میان جامعه مدنی، دانشجویان و استادان در افغانستان برانگیخته است. بسیاری از آنها نسبت به افت کیفیت آموزش و محدود شدن آزادیهای علمی ابراز نگرانی کردهاند.
توجیهات حکومت طالبان
وزارت آموزش عالی حکومت طالبان، اعلام کرده که هدف از حذف و اصلاح دروس دانشگاهی، بازنگری برنامههای درسی برای تطبیق با ارزشهای دینی و فرهنگی افغانستان است. این وزارت تأکید کرده که دروس حذفشده بهطور کامل لغو نشدهاند، بلکه تحت ارزیابی دقیق قرار خواهند گرفت.
یکی از مسئولان وزارت آموزش عالی حکومت طالبان که نخواست نامش فاش شود در گفتوگو با پایگاه خبری الجزیره نت قطر گفت: هدف ما ایجاد نظام آموزشی اسلامی خالص و عاری از مفاهیم غربی ناسازگار با ارزشهای جامعه در عین حفظ استانداردهای علمی است.
در متن رسمی این وزارتخانه آمده است که دانشگاهها موظفاند از تدریس دروس حذفشده خودداری کنند و دروس مشروط باید بهصورت انتقادی و اصلاحی تدریس شوند. همچنین مسئولان دانشگاهها باید به فهرست جدید پایبند باشند و از استفاده از منابع درسی پیشین اجتناب کنند.
میان حذف و بازنگری
بر اساس بخشنامه وزارت آموزش عالی حکومت طالبان به تاریخ ۲۶ آگوست ۲۰۲۵، دروسی مرتبط با قانون اساسی افغانستان، حقوق بشر، دموکراسی، جامعهشناسی زنان، حکمرانی خوب، فلسفه اخلاق، تاریخ ادیان و نقش زنان در ارتباطات عمومی حذف و این دروس ناسازگار با ارزشهای جامعه افغانستان توصیف شدهاند.
علاوه بر این، تدریس ۶۶ واحد درسی دیگر نیز تا زمان بازنگری و تطبیق با شریعت اسلامی و سیاستهای امارت اسلامی به حالت تعلیق درآمده است.
اسلامیسازی آموزش
از زمان بازگشت طالبان به قدرت، محدودیتهای گستردهای بر آموزش در افغانستان، اعمال شده و بسیاری از رشتهها و دروس دانشگاهی در این کشور بهطور کامل حذف یا بهشدت محدود شدهاند.
«هبتالله آخندزاده» رهبر طالبان در آگوست ۲۰۲۲ دستور تأسیس ریاست بازنگری برنامههای درسی در افغانستان را صادر کرد تا روند اسلامیسازی محتوای دانشگاهی در این کشور، آغاز شود.
دو سال بعد، مجله علمی معتبر نیچر گزارش داد که برخی رشتهها و دروس هنری و فرهنگی، از جمله موسیقی و هنرهای تجسمی، از برنامههای دانشگاهی افغانستان حذف شده و جای خود را به دروس کشاورزی و علوم دینی دادهاند. این مجله به گزارشی رسمی از وزارت آموزش عالی افغانستان استناد کرده که شامل ۷۸ صفحه بوده و خلاصهای از آن را در آگوست ۲۰۲۴ منتشر کرده است.
سازمان دیدهبان حقوق بشر نیز پیشتر هشدار داده بود که بازنویسی برنامههای درسی و جایگزینی استادان متخصص در افغانستان میتواند به افت کیفیت آموزش این کشور منجر شود و انگیزه و حضور دانشجویان افغانستانی را کاهش دهد. این سازمان تغییرات را بازطراحی ایدئولوژیک برنامههای درسی توصیف کرده است.
چالشها و فرصتها
برخی استادان دانشگاه در افغانستان که با پایگاه خبری الجزیره نت قطر گفتوگو کردهاند، معتقدند این اصلاحات، تحولی بزرگ در آموزش عالی افغانستان است که ممکن است بر کیفیت آموزش و توان رقابت دانشجویان این کشور در سطح داخلی و بینالمللی تأثیر بگذارد.
دکتر «وحید اسلمی» استاد علوم سیاسی در دانشگاه خصوصی خراسان، میگوید که بازنگری برنامههای درسی در افغانستان برای تطبیق با شریعت از نظر دینی قابل قبول است، اما حذف دروس بنیادی مانند حقوق بشر و حقوق بینالملل، خلأ بزرگی در دانش دانشجویان ایجاد میکند و باید با برنامههای آموزشی و حرفهای همراه باشد.
دکتر «عبدالرؤوف حیدری» استاد سابق جامعهشناسی در دانشگاه کابل، معتقد است که برخی دروس نیاز به بازنگری دارند، اما حذف گسترده دروس بهصورت یکباره، تنوع علمی را تهدید کرده و خلأ آموزشی بهویژه در رشتههایی مانند حقوق و رسانه، ایجاد میکند.
در مقابل، برخی استادان علوم دینی این اقدام را اصلاحی ضروری میدانند. شیخ «عبدالغفور صابری» استاد فقه مقارن در یکی از دانشگاههای خصوصی افغانستان میگوید: برنامههای درسی دانشگاهی همواره مملو از مفاهیم غربی بودهاند که نهتنها با فرهنگ اسلامی ما بیارتباطاند، بلکه گاه با آن در تضادند.
او اضافه میکند: بازنگری فعلی گامی در مسیر درست برای ساخت نظام آموزشی اسلامی است که در عین حفظ هویت دینی کشور، مانع از آموزش رشتههای علمی مفید مانند پزشکی، مهندسی و علوم طبیعی نمیشود.
شکافهای عمیق
کارشناسان آموزشیدر افغانستان هشدار میدهند که حذف دروس بنیادی مانند حقوق بینالملل و حقوق بشر، شکافهای عمیقی در آموزش دانشجویان این کشور ایجاد کرده و توانایی آنها در تفکر انتقادی و تحلیل مقایسهای را کاهش میدهد.
ادامه این تغییرات ممکن است موجب انزوای دانشگاههای افغانستان از نهادهای علمی جهانی شود و فرصتهای همکاری پژوهشی و مشارکت در پروژههای بینالمللی را محدود کند.
دکتر «محمد شریف بهزاد» استاد سابق علوم تربیتی در دانشگاه کابل در گفتوگو با پایگاه خبری الجزیره نت قطر گفت: نگرانم که این تغییرات باعث تضعیف توان رقابتی فارغالتحصیلان در خارج از کشور شود. دانشجویان نهتنها دروس حذفشده را از دست میدهند، بلکه فرصت تعامل با استانداردهای علمی جهانی را نیز از دست خواهند داد.
برخی ناظران معتقدند که نبود شفافیت در روند بازنگری و عدم مشارکت استادان و دانشجویان افغانستان در تدوین برنامههای درسی این کشور، نگرانیها درباره سیاسیسازی آموزش را افزایش داده است.
نگرانیهای دانشجویان افغانستان
دانشجویان افغانستانی نیز نسبت به تأثیر این اصلاحات بر آینده شغلی خود ابراز نگرانی کردهاند. «نعمتالله حبیبی» دانشجوی رشته حقوق در دانشگاه خصوصی «علم» در گفتوگو با پایگاه خبری الجزیره نت قطر گفت: از توقف ناگهانی تدریس برخی دروس بنیادی مانند حقوق بینالملل و حقوق بشر شوکه شدیم. این موضوع ممکن است مانع از توسعه مهارتهای ما شود.
دانشجوی دیگری در رشته رسانه که نخواست نامش فاش شود، اظهار داشت: تغییرات فعلی ممکن است مانع از کسب دانشی شود که بازار کار داخلی و بینالمللی به آن نیاز دارد، و این موضوع ما را درباره آینده شغلیمان نگران کرده است.
مهاجرت نخبگان افغانستان
با تغییرات بنیادین در برنامههای درسی دانشگاهی، آموزش عالی افغانستان شاهد موج فزایندهای از مهاجرت نخبگان علمی به کشورهای همسایه و نهادهای بینالمللی است. بسیاری از استادان و پژوهشگران افغانستان به دنبال محیطهای آموزشی باثباتتری هستند تا بتوانند آزادانه به دور از محدودیتهای سختگیرانه طالبان بر محتوای علمی، تدریس و تحقیق علمی انجام دهند.
دلایل این مهاجرت علمی متعدد است، اما مهمترین آنها شامل محدودیتهای فکری در دانشگاهها، اخراج صدها استاد—بهویژه زنان—بدون اطلاع قبلی یا ارزیابی شفاف، و بحران اقتصادی است که بودجه آموزش و فرصتهای پژوهشی را تحت تأثیر قرار داده است.
ناظران هشدار میدهند که این مهاجرت ممکن است کیفیت آموزش در افغانستان را کاهش دهد، زیرا کمبود استادان متخصص و پژوهشگر، دانشجویان این کشور را با خلأهای علمی مواجه کرده و توان رقابت آنها را در سطح ملی و بینالمللی محدود میکند.
نبود استادان واجد شرایط همچنین فرصتهای همکاری با دانشگاهها و مؤسسات علمی جهانی را کاهش داده و نظام آموزشی افغانستان را از جامعه علمی بینالمللی منزوی میسازد.
برخی استادان معتقدند که چالشهای فعلی ممکن است دانشگاههای افغانستان را به سمت راهحلهای جایگزین سوق دهد؛ مانند آموزش آنلاین با همکاری استادان مهاجر، یا بهرهگیری از بورسیههای بینالمللی برای تربیت نسل جدیدی از نخبگان علمی که بتوانند نظام آموزشی را بازسازی کنند.
از زمان بازگشت طالبان به قدرت در سال ۲۰۲۱، دانشگاههای افغانستان شاهد موجی بیسابقه از مهاجرت نخبگان علمی بودهاند. بر اساس گزارشهای محلی، بیش از ۱۲۰۰ استاد دانشگاه از مراکز علمی بزرگ مانند دانشگاههای کابل، ننگرهار و هرات خارج شدهاند. در دانشگاه کابل، تعداد استادان از ۸۶۷ نفر به ۴۰۷ نفر کاهش یافته که در میان آنها بیش از ۱۱۰ استاد زن حضور داشتند؛ زنانی که دیگر اجازه تدریس ندارند.
در همین حال، آکادمی ملی علوم افغانستان برآورد کرده که حدود ۱۰۰۰ نفر از نخبگان علمی این کشور مهاجرت کردهاند، که در میان آنها نزدیک به ۳۰۰ پژوهشگر در حوزههای علوم و مهندسی دیده میشود. همزمان، دستکم ۷۰ استاد دانشگاههای افغانستان نیز در اعتراض به سیاستهای طالبان، استعفای خود را اعلام کردهاند.
وضعیت دانشجویان افغانستان
در سطح دانشجویی نیز، تعداد افراد ثبتنامشده در آموزش عالی افغانستان از حدود ۴۳۰ هزار نفر به ۲۰۰ هزار نفر کاهش یافته است؛ طبق دادههای یونسکو. همچنین، تعداد دانشجویان دانشگاههای خصوصی این کشور تقریباً ۵۰ درصد کاهش یافته است. در دانشگاه هرات در غرب افغانستان، تعداد دانشجویان از ۱۹٬۵۷۸ نفر به ۹٬۰۷۸ نفر در طول سه سال اخیر کاهش یافته است. در برخی دانشگاههای دولتی افغانستان، نرخ ترک تحصیل به حدود ۵۰ درصد رسیده است.
آزمون ورودی دانشگاههای افغانستان نیز با کاهش چشمگیر مواجه شده؛ از حدود ۲۰۰ هزار داوطلب پیش از بازگشت طالبان، به حدود ۷۵٬۵۰۰ نفر در سال جاری رسیده است.
..............................
پایان پیام/ ۲۶۸
نظر شما