گسترش فرامرزی القاعده در آفریقا/ از کشور مالی تا کشور نیجریه

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ جماعتِ «نصرت الإسلام و المسلمین» شاخهٔ القاعده در منطقهٔ ساحل است که در مارس ۲۰۱۷ پس از ادغام چند گروه فعال در مالی از جمله «أنصار الدّین» و «کتیبه ماسینا» تشکیل شد.

این گروه از روشی ترکیبی استفاده می‌کند که هم در برپایی عملیات مسلحانه و هم در مظاهر حکومت محلی متبلور است. ساختن دادگاه‌های شرعی محلی، وضع عوارض و اخذ جِبایات از جاده‌ها از جمله ابزارهایی است که به آن امکان می‌دهد حضور خود را در مناطق روستایی فاقد حضور دولت تثبیت کند. کشورهای غربی این تشکل را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داده‌اند.

رهبران و ساختار:

ریاست گروه را ایاد اغ غالی چهره‌ای قدرتمند از طایفهٔ طوارق در شمال مالی بر عهده دارد. از جمله هم‌پیشاهنگان برجسته‌اش، عمادو کافا است که فرماندهٔ «کتیبه ماسینا» در مرکز کشور محسوب می‌شود. هر دو نفر تحت تحریم‌های سازمان ملل قرار دارند. در ژوئن ۲۰۲۴ دیوان بین‌المللی کیفری حکم بازداشت ایاد را بابت نقض حقوق بشر در زمان کنترل گروه‌های مسلح بر تیمبوکتو (۲۰۱۲–۲۰۱۳) صادر کرد که نشانه‌ای از گذار مسیر گروه از شورش محلی به عملیات منطقه‌ای کنونی است.

اندازه و ظرفیت تبلیغی ـ رزمی:

برآوردهای منابع باز حاکی از آن است که شمار جنگجویان این گروه به چند هزار نفر می‌رسد. گزارش‌ها و تحلیل‌های میدانی گروه را مؤثرترین نیروی جنگی در منطقهٔ ساحل می‌دانند؛ در برخی مناطق مالی و بورکینافاسو توانایی‌هایش از گروه‌های رقیب و حتی نیروهای دولتی پیشی گرفته است. نمونهٔ توان رزمی آن حملهٔ مرگبار آوریل ۲۰۲۵ در بنین است که دولت بنین از کشته شدن ۵۴ سرباز خبر داد و گروه مسئولیت آن را پذیرفت.

آیا باماکو در معرض سقوط است؟

گرچه احتمال حملهٔ زمینی و مستقیم به باماکو در کوتاه‌مدت کم به‌نظر می‌رسد، اما گروه نشان داده می‌تواند پایتخت را از راه‌های غیرمرسوم، محاصره کند. از سپتامبر گذشته کاروان‌های سوختیِ وارداتی از سنگال هدف قرار گرفته و ده‌ها تانکر در حوالی کایس به آتش کشیده شدند؛ مسأله‌ای که به کمبود سوخت در باماکو منجر شد. در اواخر اکتبر حکومت مجبور به تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها و کاهش مصرف سوخت شد و صف‌های طولانی مقابل پمپ‌بنزین‌ها شکل گرفت. هدف این تاکتیک‌ها فلج کردن زندگی روزمره، تضعیف اعتماد به حکومت و وادار کردن آن به عقب‌نشینی است؛ تهدیدی وجودی که لزوماً نیاز به حملهٔ مستقیم ندارد.

جغرافیای عملیات و تحولات آن:

فعالیت‌های گروه عمدتاً در مالی و بورکینافاسو متمرکز است و همچنان در جنوب‌غرب نیجر عملیاتی انجام می‌دهد. از ۲۰۲۲ به بعد گسترش به سمت شمال بنین دیده شده و حرکات اکتشافی‌اش تا توگو و ساحل عاج کشیده شده است. اعلام اخیر انجام عملیاتی در نیجریه نشان‌دهندهٔ نفوذ فزایندهٔ مرز-شکن گروه و بهره‌برداری از مرزهای ضعیف حفاظت‌شده است. در واکنش، کشورها اقدام به تقویت کنترل‌های مرزی و افزایش گشت‌ها در پارک‌ها و مناطق حفاظت‌شده کرده‌اند.

تک‌تاکتیک‌های رزمی:

جماعه توان تطبیق‌پذیری بالایی از کمین‌های پیچیده و حمله به پایگاه‌ها تا کارگذاری بمب‌های کنار جاده‌ای نشان می‌دهد. از سوی دیگر، ابزارهای حکمرانی مانند دریافت زکات از تاجران و رعایا، محدودیت حرکت و کنترل مسیرها را نیز پیاده می‌کند. در سال جاری ابزارهای اقتصادی‌اش را با محاصرهٔ سوخت تشدید کرده که آموزش، حمل‌ونقل و قیمت مواد غذایی را تحت فشار قرار داده است. گروه از امکانات تجاری و فناوری هم استفاده می‌کند: پیام‌رسان‌ها، پهپادهای کوچک شناسایی و حتی اینترنت ماهواره‌ای وقتی شبکه‌های تلفن همراه قطع می‌شوند. اگرچه مشخص نیست چه واحدی دقیقاً از کدام تجهیزات بهره می‌برد، اما گرایش سریع به به‌کارگیری فناوری در میان گروه‌های مسلح ساحل آشکار است.

منابع تأمین مالی:

گروه بر منابع محلی از جمله اخذ عوارض جاده‌ای، گرفتن باج از گروگان‌ها، غارت دام، و کسب سهم از استخراج غیررسمی طلا متکی است. شبکه‌های قاچاق مرزی و سیستم‌های غیررسمی انتقال پول (hawala و مانند آن) جریان‌های مالی را حتی در شرایط تحریم حفظ می‌کنند. این سازوکارها به گروه انعطاف و تاب‌آوری بیشتری نسبت به سازمان‌هایی که تأمین مالی‌شان متمرکز است می‌دهد.

روابط با شاخه‌های داعش:

جماعه در رقابت دائم با شاخه‌های داعش در ساحل و غرب آفریقا است؛ در مناطق تقاطع نفوذ، رقابت بر سر جذب نیرو، کنترل منابع جبایت و مسیرهای ترانزیتی بین طرفین شدت می‌گیرد. در برخی مناطق، رفتارشان جداگانه و بی‌همکاری است. مشارکت برخی جوامع محلی با گروه گاهی ناشی از فشار و منافع است؛ در مناطقی که دولت غایب یا نامقبول‌ (به‌عنوان طرفی استثماری) به‌نظر می‌رسد، گروه‌ها با حکومت موازی و ارائهٔ راه‌حل‌های محلی جای خالی دولت را پر می‌کنند؛ نظامی که با جبایات و تهدید، نظم مطلوب خود را تحمیل می‌کند و بدین وسیله قادر به جذب نیرو، به‌ویژه از میان جوانان محروم، می‌شود. این تاکتیک ادامهٔ رویکرد تدریجی القاعده در نفوذ اجتماعی است.

تحول اخیر و رخداد نیجریه:

در ۲۸ اکتبر ۲۰۲۵ گروه خبر از انجام نخستین حمله‌اش داخل نیجریه داد و نوشت که یک سرباز را در ایالت کوارا (نزدیک مرز با بنین) کشته است. نیجریه پیش از این با تهدیداتی از سوی بوکوحرام و شاخهٔ داعش مواجه بود؛ ورود یک بازیگر سوم وابسته به القاعده و دارای تجربهٔ عملیات فرامرزی می‌تواند به ایجاد خطوط درگیری جدید بر طول کمربندهای مرزی و مسیرهای قاچاق بین بنین، نیجر و نیجریه منجر شود. این اعلان دو بعد استراتژیک نشان می‌دهد که بعد اول، فرصت‌طلبی گروه در بهره‌برداری از خلاهای امنیتی مرزی و مناطق کم‌حضور و بعد دوم، پیام‌سازی برای حامیان و رقبا مبنی بر گسترهٔ نفوذ است. اینکه آیا گروه می‌تواند حضور دائمی در نیجریه بنا نهد وابسته به عوامل لجستیکی، وجود پناهگاه‌های امن در بنین و نیجر و توان نیروهای ناتوان ناحیه‌ای نیجریه است.

اقدامات دولت‌ها:

نیجریه پذیرای کمک خارجی شده اما بر حفظ حاکمیت خود تأکید دارد. بنین پس از حملات آوریل گذشته هماهنگی منطقه‌ای را تقویت کرد. مالی نیز دست به جست‌وجوی منابع سوختی جایگزین زده و گمان می‌رود قراردادی با روسیه برای تأمین نفت بسته است و تلاش می‌کند با اسکورت نظامی کاروان‌ها محاصره را بشکند. با این حال این پاسخ‌ها غالباً موقتی‌اند و ریشهٔ مشکل—ضعف حاکمیت محلی—را برنمی‌تابند؛ همان خلأیی که گروه از آن بهره‌برداری می‌کند.

شاخص‌های آتی قابل رصد:

با توجه به شرایط کنونی احتمال تشدیدهایی از جمله ادامهٔ استراتژی محاصره باماکو از طریق هدف‌گرفتن کاروان‌ها و محاصرهٔ سوخت و غلات در پیرامون کایس و مسیر سنگال و خطر نفوذ بیشتر به توگو و غنا وجود دارد. گزارش‌هایی مبنی بر ضبط پهپادها و تجهیزات ارتباطی ماهواره‌ای در واحدهای وابسته به گروه نشان می‌دهد توان میدانی آنها در حال تحول است. هر اعلام یا بیانیهٔ ایاد اغ غالی یا عمادو کافا دربارهٔ نیجریه یا شهرهای ساحل خود نشان‌دهندهٔ نیت فراتر از شناسایی و آمادگی برای تحکیم نفوذ منطقه‌ای است.

در مجموع، جماعتِ «نصرت الإسلام و المسلمین» از یک گروه شورشی محلی در مالی به بازیگری منطقه‌ای بدل شده که فشار اقتصادی و اشکال حکومت موازی را توأمان به‌کار می‌گیرد. اعلام یک حمله در نیجریه اقدامی محدود به لحاظ مقیاس بود، اما پیامدها و معانی استراتژیک آن فراتر است؛ این نمونه نشان می‌دهد که مرزها مانع این گروه‌ها نیستند و منطقهٔ ساحل در آستانهٔ مرحله‌ای از بی‌ثباتیِ مرزی گسترده‌تر قرار دارد. در باماکو هم پرسش دیگر این نیست که آیا آن‌ها پایتخت را فتح خواهند کرد؟، بلکه آیا به‌جای حملهٔ مستقیم، آن را آرام و مستمر خفه خواهند کرد؟ — و پاسخ فعلاً این است: این کار ادامه دارد.

..............................

پایان پیام/ ۲۶۸