نهج‌البلاغه‌شناسی ۳/ بررسی نامه‌های نهج‌البلاغه؛ مخاطبان نامه‌ها چه کسانی بودند؟

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی اهل‌بیت(ع) ـ ابنا ـ در [بخش اول] و [بخش دوم] این نوشته اهداف سید رضی از گردآوری نهج‌البلاغه و بخش‌های مختلف این کتاب بیان شد. معرفی بخش خطبه‌های نهج‌البلاغه نیز در بخش دوم این نوشته بیان شد. در این نوشته نیز نامه‌های امام علی(ع) که در کتاب شریف نهج‌البلاغه گردآوری شده معرفی می‌شود.

طولانی‌ترین نامه، نامه ۵۳ است که می‌توان آن را مشهورترین نامه نهج‌البلاغه دانست که به عنوان «عهدنامه مالک اشتر» شناخته می‌شود، کوتاه‌ترین نامه نیز، نامه ۷۹ است که خطاب به فرماندهان لشکر نوشته شده است.

اگرچه نامه‌های امام علی(ع) مملو از نکات مختلف سیاسی، اقتصادی، تاریخی، ادبی، فرهنگی، اعتقادی، حکومت‌داری، نظامی و دیگر موارد است و می‌توان هنگام شرح هر کدام از این نامه‌ها، به آن‌ها پرداخت، اما دسته‌بندی تاریخی این نامه‌ها را می‌توان به شرح زیر بیان کرد:

دسته‌بندی کلی نامه‌ها

بخشی از نامه‌های نهج‌البلاغه به کارگزاران حکومت و فرماندهان لشکر علوی نوشته شده است. این نامه‌ها به دسته کلی: نامه‌هایی با مخاطب مشخص، نامه‌هایی با مخاطب‌هایی که نام آن‌ها در تاریخ حذف شده و مخاطب آنان نامشخص است و فرماندهان لشکر، قابل تقسیم‌بندی است.

دسته دیگر نامه‌ها، نامه‌هایی است که حضرت به «فرزندان» نوشته است، «نامه به مردم شهرها» نیز دسته سوم نامه‌ها است و «نامه به دشمنان» نیز بخش چهارم این نامه‌ها را تشکیل می‌دهد.

از نامه‌هایی که مخاطب آن‌ها مشخص است، بیشترین نامه‌ها خطاب به «عبدالله بن عباس» است که نامه‌های ۱۸، ۲۲، ۳۳، ۳۵، ۶۶، ۶۷، ۷۲، ۷۶ و ۷۷ را شامل می‌شود، در رتبه بعدی مخاطبان حضرت، «زیاد بن ابیه» است که نامه‌های ۲۰، ۲۱ و ۴۴ خطاب به اوست، همچنین نامه‌های ۲۷ و ۳۴ خطاب به محمد بن ابی‌بکر نگاشته شده است.

از دیگر مخاطبان نامه حضرت می‌توان به «شریح قاضی» در نامه شماره سه، «عثمان ابن حنیف» در نامه چهار، نامه پنج خطاب به «اشعت بن قیس»، نامه ۱۲ به «معقل ابن قیس ریاحی» و نامه ۴۱ به «عبیدالله ابن عباس» نگاشته شده است. 

از دیگر شخصیت‌ها می‌توان به عمر ابن سلمه مخزومی، مصقله ابن هبیره شیبانی، عثمان ابن حنیف انصاری، مالک اشتر، اسود ابن قطیبه، کمیل ابن زیاد نخعی، سهل ابن حنیف انصاری، منذر ابن جارود عبدی اشاره کرد. مشهورترین مخاطبان این نامه‌ها نیز مالک اشتر، کمیل ابن زیاد و عثمان بن حنیف هستند.

نامه‌هایی که مخاطب آن‌ها مشخص نیست، نامه‌های ۶۰، ۵۲، ۴۶، ۴۰، ۲۶، ۲۵ و ۱۹ است و نامه‌های ۵۰، ۱۶، ۱۱، ۱۴ و ۷۹ حاوی دستورالعمل‌های اخلاقی و نظامی است که خطاب به لشکریان نوشته شده است.

نامه‌هایی به فرزندان و دوستان

نامه‌های که در نهج‌البلاغه آمده و مخاطبان آن فرزندان و نزدیکان حضرت هستند، عبارتند از: نامه ۳۶ خطاب به برادرش عقیل، نامه ۲۴ خطاب به ورثه حضرت که بعد از جنگ صفین نوشته شده، سه وصیت‌نامه نیز از حضرت در نهج‌البلاغه نقل شده است که شامل نامه‌های ۳۱ خطاب به امام حسن(ع) بعد از بازگشت از صفین، نامه ۴۷ خطاب به امام حسن(ع) و امام حسین(ع) بعد از ماجرای حمله ابن‌ملجم به ایشان و نامه ۲۳ وصیت‌نامه عمومی حضرت است.

حضرت علاوه بر نامه‌هایی که برای دوستان خود، هنگام انتصاب به حکومت و اعزام به نبرد نوشته‌اند، نامه‌های دوستانه دیگری نیز دارند که نامه ۶۸ خطاب به سلمان فارسی و نامه ۶۹ خطاب به حارث همدانی است.

امیرالمؤمنین علی(ع) سه نامه برای اهالی کوفه شامل نامه‌های یک و ۵۷، یک نامه به اهل بصره با شماره ۲۹، نامه‌های ۳۸ و ۶۲ خطاب به مردم مصر، نامه ۷۶ خطاب به مردم قبیله ربیعه و اهالی یمن نوشته است. نامه ۵۸ نیز با عنوان مردم همه شهرها نوشته شده و ماجرای نبرد با مردم شام در آن تشریح می‌شود.

از میان نامه‌هایی که حضرت برای دشمنان نوشته و در نهج‌البلاغه آمده است: ۱۵ نامه به معاویه، دو نامه به ابوموسی اشعری، یک نامه به طلحه و زبیر و یک نامه به عمرو عاص است.

روشن است که هر کدام از این نامه‌ها، حاوی نکات مختلفی است که برای علاقه‌مندان به نوشته‌ها امام علی(ع) در طول همه سال‌ها و قرن‌ها قابل بهره‌برداری است.

منابع:

-  کتاب: نهج البلاغه، ترجمه مرحوم فیض الاسلام

-  کتاب: جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ترجمه استاد مهدوی دامغانی

-  کتاب: ترجمه نهج‌البلاغه دکتر شهیدی

سید علی‌اصغر حسینی/ ابنا

................

پایان پیام